Archiwa autora: admin

Czesne

Opublikowany przez

Początek roku szkolne wiąże się z różnymi opłatami. Stąd moje pytanie – od czego pochodzi słowo czesne?

Pierwotnie czesne miało znaczenie ‘honorowe’, ‘opłata honorowa’. Dlatego warto o tym pamiętać, gdy przyjdzie nam ochota wymigać się od uiszczenia czesnego …
Czesne powszechnie kojarzy się z opłatą za naukę w szkole. W średniowieczu była to ‘opłata na rzecz sędziego’, a w niektórych rejonach ‘opłata na rzecz Kościoła’.
Czesne to forma rodzaju nijakiego dawnego przymiotnika cny – czesny ‘zacny, uczciwy, zaszczytny, honorowy’, który uległ substantywizacji, czyli przekształcił się w rzeczownik rodzaju nijakiego.

Monika Kaczor

Wlazł na gruszkę, rwał pietruszkę, rzepa mu się rodzi

Opublikowany przez

Spotkałem się z powiedzeniem Wlazł na gruszkę, rwał pietruszkę, rzepa mu się rodzi. Jakie jest jego znaczenie?

To przysłowie pasuje do sytuacji, kiedy uważamy, że to, co nam ktoś opowiada, to nieprawdziwe historie, wierutne brednie; gdy nie wierzymy ani w czyjeś poczynania, uważając je za nieprawdopodobne, ani w ich spektakularnych rezultat.
Warto zwrócić uwagę na konstrukcję tego przysłowia. Jest ono zbudowane z celowo nielogicznych fraz, a zarazem odnoszących się do podstawowych czynności gospodarskich. Na gruszę nie wchodzi się, by rwać pietruszkę, a tylko grusze czy gruszki. Jest to jaskrawy przykład absurdu. Ostatnia fraza to dobitne zaakcentowanie braku sensu – rzepa nie rośnie na drzewie, wymaga ona urodzajnej gleby.

Monika Kaczor

Tuszysty

Opublikowany przez

Czy o osobie z nadwagą można powiedzieć tuszysta?

Można, ale z życzliwością.
Tuszysty to ciekawe słowo. Powstało jako kontaminacja takich słów, jak tusza (dawniej tucza lub tucz, tusz) „tłustość” (w pozytywnym znaczeniu), tucznieć (pochodzi o tuczy, „tucznym, tłustym się stawać”) – także w pozytywnym znaczeniu.

Kolejnym słowem, które mogło wpleść tutaj swoją formę i treść, jest czasownik tuczyć – dawniej ‘przeczuwać, że się stanie’, dziś ‘mieć nadzieję na coś, spodziewać się czegoś’. Tuczyć jest pokrewne z otuchą, pochodzi od nieużywanego czasownika otuszyć ‘napełnić otuchą, pokrzepić na duchu’.

S.B. Linde, definiując przymiotnik tuszysty, podaje, że tuszysty oznacza ‘tuczny, tyłowity’ i ilustruje znaczenie przykładem „Tuszyst a dziewkę zwą wspaniałą i dorodną”.
W Biblii Leopolity można przeczytać „dusza, która dobrze rzeczy, utucznieie, a kto kogo upoia, i sam także upoion będzie”.

Monika Kaczor

Jak zapisujemy eponimy?

Opublikowany przez

Uprzejmie proszę o udzielenie odpowiedzi na temat eponimów.
Czy można zapisać małymi literami nazwy pospolite utworzone od skrótowców typu USB, VHS czy DVD? Na przykład „Kupiłem »Matriksa« na dvd”. Jeśli tak, jak odmieniać takie nazwy pospolite, na przykład vhs (Mam film na fałhaesie).
Czy jako eponim można traktować obiekty, na przykład sklepy sieci dyskontów, placówki bankowe, oddziały ubezpieczalni itd. (Idę do pko wypłacić pieniądze, potem do biedronki na zakupy, następnie do pzu wykupić ubezpieczenie, a na koniec do kfc zjeść obiad)?
I czy można zapisywać małą literą nazwy pospolite utworzone od nazw portali internetowych bądź aplikacji? Na przykład: „Dziś założyłem sobie facebooka” (w kontekście konta na Facebooku) czy „Zamówiłem ubera” (w kontekście auta do przewozu osób zarejestrowanego w aplikacji Uber).

Pytań jest kilka, więc odpowiedzi będą przedstawiane kolejno.

1. Czy można zapisać małymi literami nazwy pospolite utworzone od skrótowców typu USB, VHS czy DVD? Na przykład „Kupiłem »Matriksa« na dvd”. Jeśli tak, jak odmieniać takie nazwy pospolite, na przykład vhs (Mam film na fałhaesie).

Należy przypomnieć, że odróżniamy skróty i skrótowce. Skróty to najczęściej pospolite wyrazy lub połączenia wyrazów zapisane z mniejszą liczbą liter, które w odczytywaniu należy podać w pełnej wersji. Skrótowce to zazwyczaj nowe pojedyncze wyrazy o charakterze nazw własnych utworzone z nazw wielowyrazowych – nie rozwija się ich podczas czytania. Bardzo często mylimy te dwa zjawiska językowe. Ponadto, jak to w języku bywa, istnieją procesy pośrednie, dotyczą one np. skrótów z języków obcych, których rozwinięcie może być trudne lub jest nieznane. Do takich należą m.in. wspomniane USB, VHS i DVD.

USB, VHS i DVD nie są nazwami własnymi, lecz pewnymi standardami (podobnie dzieje się np. z ogólnie wyrażonym przepisami czy zasadami), w związku z czym ich zapis wielkimi literami jest nieco kłopotliwy. Według kryterium semantycznego tego typu skróty, należałoby zapisywać małymi literami, ale zachowują się one jak skrótowce, bo przyjmują zapis wielkimi literami, co sankcjonują odpowiednie notacje we współczesnych słownikach języka polskiego. Wpływ na to ma m.in. pochodzenie z języka obcego (gdzie częściej używa się wielkich liter w zapisie) i przyjęty zwyczaj językowy, według którego tego typu nazwy zapisuje się wielkimi literami. Obserwacja procesów w języku polskim pozwala na przypuszczenie, że omawiane tu nazwy uzyskają prawo do zapisu małą literą, bo tak się stało z połączeniami typu BHP lub bhp – bezpieczeństwo i higiena pracy, RTV lub rtv – radiowo-telewizyjny, WF lub wf – wychowanie fizyczne. W najnowszych słownikach języka polskiego (w tym słownikach ortograficznych) wciąż rzadko dopuszcza się obie wersje (małymi i wielkimi literami, np. DVD lub dvd). Obowiązujący jest zapis zgodny z najnowszymi słownikami (np. w Wielkim słowniku języka polskiego dostępnym na stronie wsjp.pl), ale w sytuacjach swobodnych nie miałbym problemów z zastosowaniem małych liter.

Szczegółowy opis odmiany skrótowców jest zawarty w każdym słowniku ortograficznym. Nazwy tu przytaczane często się nie odmieniają (DVD, USB). Jednak te, które podlegają odmianie, należy zapisać w zależności od tego, czy używa się wielkich liter. Po nazwie pisanej wielką literą należy postawić łącznik i po  nim dopisać końcówki fleksyjne (VHS-ie). Zapis typu „fałhaesie” jest zgodny z zasadami (przy małych literach nie stosuje się łącznika), ale należy go uznać za potoczny.

 2. Czy jako eponim można traktować obiekty, na przykład sklepy sieci dyskontów, placówki bankowe, oddziały ubezpieczalni itd. (Idę do pko wypłacić pieniądze, potem do biedronki na zakupy, następnie do pzu wykupić ubezpieczenie, a na koniec do kfc zjeść obiad)?

W mojej opinii poszczególne obiekty sklepów i dyskontów, placówki banków oraz oddziały ubezpieczalni itp. reprezentują w pełni swoją główną instytucję. Nazwę instytucji należy zapisać wielką literą, ale już typ tej placówki, jeśli nie jest to oficjalna nazwa, powinno się pisać małą literą: Idę do oddziału PKO, Zakupy zrobiłem w dyskoncie Biedronki.

 3. Czy można zapisywać małą literą nazwy pospolite utworzone od nazw portali internetowych bądź aplikacji? Na przykład: „Dziś założyłem sobie facebooka” (w kontekście konta na Facebooku) czy „Zamówiłem ubera” (w kontekście auta do przewozu osób zarejestrowanego w aplikacji Uber).

W kwestii podobnej do poruszanej w trzecim pytaniu Rada Języka Polskiego dopuściła w tym roku (2024) zapis wielką literą, gdy mowa o produktach danej firmy, np. Do pracy jeździ mercedesem / Mercedesem. W podobnym duchu można rozpatrywać pojedyncze konta/profile danych aplikacji internetowych czy usługi tego typu. To oznacza, że zgodny z intencją RJP jest wniosek o dopuszczeniu pisowni małą i wielką literą w takich wypadkach (Założyłem sobie Facebooka/facebooka). Bezpieczniej jest jednak pisać wielką literą, bo niezależnie od kontekstu jest to zapis poprawny.

 

Piotr Kładoczny

Zarówno…, jak i…

Opublikowany przez

Czy poprawne jest zdanie: Zarówno uczniowie klasy Va i klasy VIa są odpowiedzialni za porządek na boisku szkolnym?

Zarówno … jak i … to spójnik złożony. Jedną z zasadniczych cech spójnika złożonego jest nierozerwalność członów. Jeśli pojawi się w zdaniu pierwszy człon tego spójnika, to muszą pojawić się również kolejne człony. Jeśli ten warunek nie zostanie spełniony, pojawi się błąd składniowy. Poprawnie zatem: Zarówno uczniowie klasy Va, jak i uczniowie klasy VIa są odpowiedzialni za porządek na boisku szkolnym. Warto pamiętać, że w zdaniu, w którym człony podmiotu są połączone spójnikiem złożonym zarówno…, jak i …, trzeba odpowiednio dobrać formę orzeczenia, tak by uwzględnić wieloczłonowość podmiotu.

Monika Kaczor

W każdym razie i bądź co bądź

Opublikowany przez

Czy można używać zamiennie: w każdym razie i bądź co bądź?

Są dwa odrębne związki frazeologiczne mające podobne znaczenie – w każdym razie ‘mimo wszystko, bez wyjątku na okoliczności’ oraz bądź co bądź ‘jednak, mimo wszystko’. Nie należy ich łączyć i mieszać, czyli kontaminować, i tworzyć długiej, niepoprawnej konstrukcji: w każdym bądź razie. Taka konstrukcja jest kontaminacją i błędem językowym. Poprawnie tylko: w każdym razie…, bądź co bądź…, albo tak czy owak…, tak czy inaczej…. , np.: Jestem bądź co bądź twoim szefem i powinien o tym wiedzieć; Tak czy inaczej zamierzam wyjechać w góry; Nasz cały dorobek życia zabrała powód, w każdym razie nie mamy do czego wracać.

Monika Kaczor

Niezadługo czy nie za długo?

Opublikowany przez

Proszę o wyjaśnienie, w jakim znaczeniu piszemy niezadługo, a w jakim nie za długo?

Niezadługo zapisywane łącznie to przysłówek, będący zrostem utworzonym od wyrażenia przyimkowego nie za długo. Łącznie zapisywane niezadługo jest synonimem takich słów, jak: wkrótce, zaraz, niebawem – również będących dawnymi zrostami i pisanych łącznie. Kiedy coś nastąpi już za chwileczkę, już za momencik, to piszemy jednowyrazowe niezadługo, np. Niezadługo znów wszyscy się spotkamy.
Natomiast kiedy chcemy poprosić kogoś lub przestrzec, by ktoś nie wykonywał jakieś czynności nazbyt długo, wtedy użyjemy trójwyrazowego wyrażenia przyimkowego nie za długo, np. Należy uważać, żeby nie za długo mieszać ciasto.

Monika Kaczor

Lekcja wf. czy lekcja WF-u?

Opublikowany przez

Który zapis jest poprawny lekcja wf.czy lekcja WF-u?

Lekcje wychowania fizycznego w szkolnych planach zajęć zazwyczaj zapisywane są nie pełną nazwą, tylko skrótem. Tu pojawia się problem: skrótem czy skrótowcem? wielkimi literami czy małymi literami? Obie formy zapisu są poprawne, ale warto pamiętać, że …

Jeśli wybieramy skrót, czy zapis małymi literami, musimy postawić kropkę na końcu (por. zapis: np., lp., pt.). Skrót pozostaje nieodmienny. Poprawy zatem będzie zapis: lekcja wf. (nie: wf-u), na wf.(nie: na wf-ie).

Jeśli chcemy odmieniać, musimy wybrać skrótowiec – zapisywany wielkimi literami, np. WF, WF-u, WF-owi, z WF-em, na WF-ie.

Monika Kaczor

 

Zaimek jaki i który

Opublikowany przez

Czy zaimków który i jaki można używać zamiennie?

Użycie zaimków, który i jaki może budzić wątpliwości. Warto zapamiętać zasadę: Jeżeli w poprzedzającym zdaniu można użyć zaimka ten, to stawiamy zaimek który, np. Zdecydowałam się na (te) studia, które (nie: jakie) miały najciekawszą promocję.

Jeżeli w zdaniu nadrzędnym może wystąpić zaimek taki, to wstawiamy zaimek jaki, np. Wybrałam (takie) lody, jakie dzieci lubią najbardziej.

Monika Kaczor

 

 

Spójniki aż i dopóki

Opublikowany przez

Jak stosować spójniki aż i dopóki?

Spójnika aż nie łączymy ze słowami zaprzeczonymi, np. Gotuj warzywa tak długo, aż zmiękną (nie: Gotuj warzywa tak długo, aż nie zmiękną). Zdań zaprzeczonych możemy  używać po spójniku dopóki. Dopóki łączy się ze zdaniami zaprzeczonymi i ze zdaniami niezaprzeczonymi: Gotuj warzywa dopóki nie zmiękną. Gotuj warzywa dopóki są twarde, zestaw z ognia, gdy zmiękną.

Monika Kaczor