Archiwa autora: admin

Park Krasnala

Opublikowany przez

Jak zapisać nazwę Park Krasnala w Nowej Soli? Najczęściej oba człony są zapisywane dużymi literami, ale przecież wyraz park to nazwa rodzajowa, a nie własna; może więc park Krasnala?

krasnal

Odpowiedź na to pytanie nie jest wcale taka prosta. Mamy wprawdzie zasadę ortograficzną, która mówi, że nazwy rodzajowe (gatunkowe), które poprzedzają jedno- lub wielowyrazowe nazwy ulic, placów, parków, pałaców i innych obiektów topograficznych, pisze się małą literą. Jest to jednak reguła pełna wyjątków. Jan Grzenia, autor Słownika nazw geograficznych… PWN, zauważa wręcz: „W zasadzie za utrwaloną i nie budzącą wątpliwości można uznać tylko pisownię nazw ulic” (por.: http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/problem-z-wielkimi-literami;14121.html).

W rozstrzygnięciu poprawnościowym proponuję wziąć pod uwagę następujący onomastyczny ciąg zdarzeń, który zadecydował o pisowni obiektu topograficznego Park Krasnala od wielkich liter.

Nowa Sól słynie z produkcji krasnali ogrodowych, co zostało wykorzystane promocyjnie. Powstał pierwszy w Polsce park rekreacyjny, w którym głównym motywem dekoracyjnym są krasnale. Trzymając się restrykcyjnie zasady ortograficznej, nazwę tę należałoby zapisać park Krasnala. Wyraz park pełniłby w niej wówczas funkcję rodzajową. Jednakże, włodarze miasta zadecydowali inaczej, zapisując oba człony od wielkiej litery i wskazując tym samym, że rzeczownik park to nieodłączna część nazwy Park Krasnala. Pisownia ta już się upowszechniła.

Warto dodać, że jeśli inne miasta pójdą śladem Nowej Soli i założą podobne miejsca rozrywki dla najmłodszych, desygnat przestanie mieć charakter jednostkowy, a nazwa przejdzie do pospolitych. Patrząc na sukces Parku Krasnala w Nowej Soli, można mieć nadzieję, że parków krasnali (od małej litery) w naszym kraju przybędzie.

Magdalena Steciąg

Interpunkcja w tabelach

Opublikowany przez

Proszę o odpowiedź, czy należy stawiać kropki po zdaniach niezwiązanych ze sobą treściowo, a umieszczonych w tabelach przy poszczególnych latach. Np. Rok 2011: Powstanie kółka teatralnego. Nawiązanie współpracy ze szkołą w Niemczech. Polska stanęła na czele Rady Unii Europejskiej.

Można kropką (czy też średnikiem) rozdzielać różne punkty, tematy itd., które nie stanowią całości tekstowej, tylko są zbiorem różnych haseł przyporządkowanych w tabeli poszczególnym nadrzędnym nagłówkom typu rok 2011, 2012 itd. Jeśli jednak hasła te wypisalibyśmy w kolumnach (od nowych wierszy), to mogą one także pozostać bez żadnego oddzielającego znaku interpunkcyjnego, gdyż odpowiedni podział graficzny wprowadza tu cezurę.

Magdalena Idzikowska

Oba czy obydwa?

Opublikowany przez

Bardzo proszę wskazanie właściwej formy: 1) w obydwu przewodach doktorskich; 2) w obu przewodach doktorskich.

To są formy wariantywne, więc można je stosować wymiennie w różnych kontekstach. Decyzja o użyciu określonej formy należy do autora wypowiedzi.

Postać liczebnika oba/ obydwa i obie/ obydwie zależy od rodzaju gramatycznego połączonego z nim rzeczownika:

• rzeczowniki męskonieżywotne – oba/ obydwa samochody,

• rzeczowniki męskożywotne – oba/ obydwa konie,

• rzeczowniki męskoosobowe – obaj/ obydwaj studenci,

• rzeczowniki rodzaju nijakiego – oba/ obydwa okna,

• rzeczowniki rodzaju żeńskiego – obie/ obydwie dziewczynki.

Monika Kaczor

Zaszufladkowano do kategorii Odmiana

Kiełcze – problem z dopełniaczem

Opublikowany przez

Jak brzmi dopełniacz od nazwy wsi Kiełcze (niem. Keltchen), niewielkiej miejscowości położonej w województwie lubuskim (gmina Szczaniec)? Jak powiedzieć poprawnie: z Kiełcza, z Kiełczy, z Kiełcz czy może z Kiełczu?

KiełczeJak się wydaje, największy kłopot stanowi ustalenie liczby i rodzaju nazwy Kiełcze (czy jest to rzeczownik liczby mnogiej, jak np. Kielce, czy rzeczownik liczby pojedynczej rodzaju nijakiego, jak np. łącze). Sytuację komplikuje fakt, że nazwy tej nie notują słowniki (w tym m.in. Słownik nazw miejscowości i mieszkańców z odmianą i poradami językowymi pod red. M. Łazińskiego ani także Słownik normatywny nazw miejscowych województwa gorzowskiego i pilskiego pod red. E. Homy).

Rozwiązanie tej polonistycznej zagwozdki przynoszą ustalenia Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych, która rozporządzeniem Ministra Administracji i Cyfryzacji publikuje  wykaz urzędowych nazw miejscowości.Ten obszerny dokument liczący ponad 2500 stron zawiera spis polskich miast i wsi. Co ciekawe, uwzględniono w nim między innymi to, jaką końcówkę przybiera problematyczny przypadek gramatyczny, którym jest właśnie dopełniacz.

Jak czytamy w dokumencie (zob. s. 836), forma dopełniacza od nazwy Kiełcze kończy się na -cza (z końcówką fleksyjną -a). Wynika z tego, że nazwa wsi jest rzeczownikiem rodzaju nijakiego, stąd też jej mieszkańcy powinni powiedzieć, że pochodzą z Kiełcza. Przy okazji warto zauważyć, że przymiotnik odmiejscowy utworzony od tej nazwy to kiełczański, co również zostało odnotowane w wykazie.

Kamil Kromski, student III roku filologii polskiej

Zaszufladkowano do kategorii Odmiana

Trawing, beaching, galoping

Opublikowany przez

Ostatnio coraz częściej słyszę, jak w moim otoczeniu pada takie sformułowanie, jak „trawing”, „łomzing”, „galoping”, „beaching”. Nie wiem za bardzo, co oznacza to sformułowanie, używane przez dużo młodszych ode mnie ludzi. Domyślam się, że chodzi tu o slang młodzieżowy – „galoping – szybko”, „trawing” – biwakować na trawie etc. Czy jednak takie sformułowania świadczą już o kalectwie języka, jakim posługują się młodzi, czy o fali anglicyzmów, które nadchodzą i z którą to modą trzeba się pogodzić?

Ten problem ma wiele aspektów i trudno go omówić w krótkiej wypowiedzi. Zapożyczenia językowe są naturalnym procesem, pojawiają się nie tylko w polszczyźnie. Takie anglicyzmy, jak np. jogging, trecking (treckingowy) weszły już do polszczyzny i musimy się z nimi pogodzić. Są to pożyczki leksykalne i jako takie są niegroźne, bo od najdawniejszych czasów przyswajamy wyrazy obce (np. niemieckie: rynek, gmina, sołtys, wójt), które dostosowują się do polskiego systemu językowego.

Należy natomiast się obawiać przyswajania elementów systemowych – takich,  jak wymieniony formant –ing, który tworzy formacje hybrydalne typu: trawing, modeling, telefoning, gdyż powoduje to unieruchomienie podsystemu słowotwórczego i może prowadzić do zaniku rodzimych formacji słowotwórczych.

Trudno tu jednak mówić o kalectwie językowym młodzieży, dopóki działania, o których mowa, mają charakter zabawy językowej, a moim zdaniem w dużej mierze taki charakter mają. Zjawisko może być groźne wtedy, gdy użytkownik polszczyzny przestaje wykorzystywać możliwości systemowe polszczyzny i bezkrytycznie stosuje elementy obce. Nieuzasadnionym innowacjom trzeba się przeciwstawiać, ale czy ma sens przeciwstawianie się modzie? Ona sama z czasem przemija.

Marian Bugajski

Zob. również: http://www.zachod.pl/radio-zachod/poradnik-jezykowy.

trawing

Wójcina, wójtka, wójtowa

Opublikowany przez

Na urząd wójta gminy Bogdaniec od lat mieszkańcy wybierają tę samą kobietę. Jest ona wójtem czy wójciną? Może wójtową, bo i tak mówią mieszkańcy Bogdańca?

bogdaniec.php

Możliwości jest kilka. Nic nie stoi na przeszkodzie, by mówić wójtka – jest przecież sołtyska. Można również wójcina, choć – jak zaznacza Katarzyna Kłosińska, sekretarz (nie: sekretarka!) Rady Języka Polskiego – właściwie od rzeczowników zakończonych spółgłoską nie powinno się tworzyć nazw żeńskich przez dodanie przyrostka -ina. Stąd pewnie wybór mieszkańców Bogdańca padł na wójtową.

Problem polega tylko na tym, że tradycyjnie w ten sposób określa się żonę wójta. Tradycja ta jednak powoli zanika, a formy odmężowskie stają się często w odbiorze społecznym po prostu żeńskimi nazwami zawodów – por. krawcowa, sędzina.

Magdalena Steciąg

Więcej na ten temat w wywiadzie: Trzy pytania do… (Lubuszanie. Kwartalnik Związku Lubuskich Organizacji Pozarządowych, nr 11/2015).

O „rządzie” etymologicznie

Opublikowany przez

Chciałbym spytać o znaczenie słowotwórcze rdzenia „-rząd-” w takich rzeczownikach, jak „przyrząd”, „urządzenie”, „narząd”, „narzędzie”. Co oznacza lub kiedyś oznaczał ten rdzeń, który łączy podane przeze mnie rzeczowniki?

Słowo rząd (wieloznaczne tak współcześnie, jak i dawniej) wywodzi się od prasłowiańskiego *rędъ ‘szereg, szyk, rząd’. To pierwotne znaczenie stało się podstawą kolejnych: ‘miejsce w szeregu, kolejność, następstwo’, a także ‘uporządkowanie, porządek, ład’. I tych właśnie sensów należy poszukiwać w przywołanych wyrazach.

Powstały one jako derywaty (wyrazy pochodne) od czasowników przyrządzić, narządzić, urządzić. Te zaś wywodzą się od czasownika rządzić (‘ustawiać w szeregu, szeregować, porządkować, wprowadzać ład, doglądać czegoś, dbać o coś, kierować czymś’) z odpowiednim przedrostkiem.

Biorąc to wszystko pod uwagę, można powiedzieć, że etymologicznie przyrząd to ‘aparat służący do przyrządzania czegoś, czyli ustawiania w porządku, w kolejności, przystosowania czegoś’; narząd – ‘instrument do narządzania, czyli przygotowywania czegoś, uporządkowania’ (leksem ten wznowiono w XIX wieku w znaczeniu biologicznym ‘organ pełniący osobną funkcję’); narzędzie – ‘przybory, zbiór instrumentów’ (pierwotnie był to rzeczownik zbiorowy do narząd); urządzenie – ‘mechanizm służący do wykonania określonych czynności, uporządkowania’ oraz ‘wyposażenie jakiegoś pomieszczenia, czyli ustawienie w porządku’.

Na koniec dodajmy, że rzeczownik rząd w rozumieniu ‘naczelny organ administracji państwa’ to pierwotnie nazwa czynności; znaczył on ‘sprawowanie władzy, panowanie, władanie’. Jako ilustracja może posłużyć choćby Konradowe wołanie do Boga „Daj mi rząd dusz!”. I w tym znaczeniu wyraz nawiązuje do psł. *rędъ. Etymologicznie więc rząd to organ, który porządkuje, zaprowadza ład. Pewnie niektórzy mogliby wyrazić żal, że czasami znaczenie etymologiczne rozmija się z realnym.

Magdalena Hawrysz

 

Formacjogenny

Opublikowany przez

Mam pytanie językowe z obszaru słowotwórstwa – czy można zaakceptować w tekście naukowym, który dotyczy teorii prawa, wyraz „formacjogenny”? Wprawdzie słowniki go nie uwzględniają, ale przecież istnieją: inflacjogenny, korupcjogenny i wiele innych…

Formacjogenny to przykład wyrazu złożonego, którego znaczenie wynika z sumy znaczeń jego składników. Ostatni człon wyrazu złożonego formacjogenny ma – podobnie jak w wymienionych wyrazach – znaczenie: ‘pochodzenie, przyczyna, rodowód’. Występuje też w innych złożeniach, np.: erogenny, kryminogenny, teratogenny.

Mimo że słowniki nie odnotowują wyrazu formacjogenny, to można go użyć w tekście naukowym, odnoszącym się do teorii prawa. Wówczas może on wskazywać na taką refleksję teoretyczną nad prawem, która ma związek z określonymi uwarunkowaniami, o specyficznych wymaganiach i okolicznościach, skorelowanych z pochodzeniem, przyczyną, rodowodem czegoś.

Monika Kaczor

 

Z panem Wiatrem czy Wiaterem?

Opublikowany przez

Byłbym zobowiązany, gdyby byli Państwo tak uprzejmi i wyjaśnili pewną wątpliwość, na tle której powstał między mną, a kolegą spór. Chodzi o sposób odmiany nazwiska Wiater. Czy nazwisko to w ogóle odmienia się przez przypadki? Kolega twierdzi, że nie. Mnie wydaje się, że owszem, lecz mam wątpliwość, czy właściwą formą byłoby stwierdzenie „proszę o skontaktowanie się w tej sprawie z panem Wiatrem”, czy też „proszę o skontaktowanie się w tej sprawie z panem Wiaterem”. Wersja kolegi to oczywiście „proszę o skontaktowanie się w tej sprawie z panem Wiater”.

Wszystkie polskie nazwiska męskie odmieniają się przez przypadki. Czasami trudno dobrać odpowiedni wzór odmiany, ale tym razem tak nie jest. Pozostaje kwestia e ruchomego. Zasadą, która może pomóc w rozstrzygnięciu wątpliwości, jest następujący przepis (z „Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny PWN”, s. 1614):

Odmieniając nazwiska dwu- lub więcejsylabowe, w których wygłosowa głoska -k jest poprzedzona głoską e, zawsze opuszczamy tę samogłoskę w przypadkach zależnych, gdy jest ona opuszczana w równobrzmiących rzeczownikach pospolitych, np. Dudek – D. Dudka (nie: *Dudeka), bo dudek – D. dudka.

Na zasadzie analogii można tę regułę zastosować do nazwiska Wiater, równobrzmiącego z wyrazem gwarowym *wiater, w którym e ruchome jest wtórne, historycznie nieuzasadnione (por.: kompendium internetowe „Gwary polskie. Przewodnik multimedialny” pod adresem http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=123).

Interpretację tę potwierdza praktyka społeczna. W Narodowym Korpusie Języka Polskiego nazwisko odmieniane z e ma 18 poświadczeń, natomiast bez e – 837, co wskazywałoby na powszechniejsze użycie drugiej formy. Trzeba jednak uwzględnić to, że forma bez e jest wspólna dla dwóch nazwisk: Wiatr i Wiater.

Odmiana Wiatra, Wiatrowi itd. jest charakterystyczna dla komunikacji codziennej, natomiast Wiatera, Wiaterowi pojawia się częściej w pismach oficjalnych, zwłaszcza w sytuacjach, gdy nosiciel nazwiska nie jest znany nadawcy.

Magdalena Steciąg

Komentarz internauty
Przypomina to trochę anegdotę, którą niedawno czytałem:
„We Wrocławiu w jednej willi ze Steinhausem mieszkał inny matematyk prof. Bronisław Knaster – Knaster na parterze, a Steinhaus na piętrze. Byli jak Fredrowscy Paweł i Gaweł, gdyż stale prowadzili różne intelektualne spory. Jeden z najbardziej znanych dotyczył odmiany nazwisk. Steinhaus twierdził, że forma dopełniacza nazwiska Knaster brzmi Knastra, zaś sam Knaster uważał, że prawidłowa forma to Knastera. Pewnego razu, gdy ponownie między nimi rozgorzał spór o odmianę nazwisk, Knaster w przypływie uniesienia rzucił do Steinhausa: „Wybaczy pan, profesorze, ale każdy ma prawo do własnego nazwiska!”, co Steinhaus zripostował: „Tak jest, ale tylko w pierwszym przypadku”. Wrocławscy matematycy przyglądający się sporowi dwóch sąsiadów żartowali, że w ich wspólnym ogródku przed domem na jednej grządce rosły astry prof. Steinhausa, a na drugiej astery prof. Knastera.”

Zaszufladkowano do kategorii Odmiana

Absolutnie!

Opublikowany przez

Absolutnie może znaczyć tyle co nie, prawda?

Absolutnie, przysłówek od absolutny, oznacza ‘całkowicie, zupełnie, bezwzględnie; bezwyjątkowo, nie nasuwając żadnych zastrzeżeń’ (absolutny spokój, mieć absolutną rację, absolutny rekord).

W odpowiedzi na pytanie typu „Mam rację?” można w języku potocznym usłyszeć „Absolutnie!” (podobnie jak  zapożyczone z angielskiego *„Dokładnie!”), co jest potwierdzeniem i oznacza ‘jak najbardziej’, ‘właśnie’. Z kolei wypowiedź przecząca wynika z następującego kontekstu: „Czy mogę zjeść wszystkie cukierki?”. „Absolutnie! (nie)”.

Warto dodać, że zamiast niepolecanej formy „Dokładnie!” (z angielskiego exactly! w znaczeniu ‘właśnie’) lepiej jest użyć „Oczywiście”, „Z pewnością”, „Jasne, że tak” lub „Właśnie”.

Magdalena Idzikowska