W jakim znaczeniu można użyć wyrazu niecnota?

Na początku XVI w. wyraz niecnota oznaczał przede wszystkim ‘brak obyczajności, rozwiązłość, skłonność do występków’, następnie ‚występek i grzech’, a wreszcie tego, ‚kto się dopuszcza grzechów i niecnych występków’, czyli ‚niecnotę lub zdrobniale niecnotkę’. Dawniej niecnota był to ‘człowiek niemoralny’. Obecnie niecnota to już tylko ‚żartobliwe lub pobłażliwe określenie nicponia, urwisa, łobuziaka’.
Cnota i niecnota są podobnie zbudowane, ale mają różne formy dopełniacza: cnota – cnoty – cnót, ale niecnota – niecnoty – niecnot.

Monika Kaczor

Jakie jest znaczenie słowa sernik i serowiec?

W dawnej Polsce słowo sernik oznaczało nazwę zawodu. Sernikiem był ten, kto zawodowo wytwarzał sery. Sernikiem lub sernicą nazywano również specjalną, przewiewną wiatę, obudowaną drewnianymi prętami, służącą do suszenia serów. We współczesnej polszczyźnie sernik to również synonim kazeiny.
Serowiec to przestarzały synonim sernika w znaczeniu cukierniczym. W XIX-wiecznym słowniku S.B. Lindego dowiadujemy się, że w tamtych czasach serowiec to przede wszystkim ‚owad drobny, na kształt pyłku, który znajduje się w chlebie, serze i mące’. Ten sam słownik również podaje, że serowiec to rzadziej używana postać wyrazu surowiec (kiedyś występowały oboczne formy surowy/ serowy w tym samym znaczeniu). Owad w entomologii otrzymał miano sernica pospolita.
Nazwa serowiec, w gwarach mająca postać syrowiec, to południowopolski odpowiednik sernika, na kresach zwanego serownikiem. Serowiec, sernik i serownik różnią się zasięgiem regionalnym i są używane w odniesieniu do świątecznego ciasta „bez ciasta”, czyli upieczonej masy z białego sera, jajek, cukru, w odniesieniu do takiego samego wyrobu przygotowanego na spodzie z kruchego ciasta (częściej serowiec lub serownik niż sernik) oraz w odniesieniu do różnych wersji drożdżówki z serem, zwłaszcza kołacza z serem (w tym znaczeniu raczej sernik niż serowiec).

Monika Kaczor

Czy zwrot być niesławnym oznacza to samo, co nie być sławnym?

Nie zawsze przymiotnik zaprzeczony jest antonimem przymiotnika niezaprzeczonego. Możemy powiedzieć: To ciastko jest słodkie, ale tamto jest niesłodkie lub nie jest słodkie – i będzie znaczyło to samo.
Powiedzenie coś jest niesławne oznacza zupełnie coś innego niż stwierdzenie, że coś nie jest sławne. Niesławny to taki, który okrywa kogoś niesławą, hańbą lub taki, który nie przynosi komuś sławy, rozgłosu. Jest to określenie abstraktów, stanów, zdarzeń (niesławne czyny, niesławne zachowanie, niesławna wyprawa, niesławna śmierć). Niesławny nie może być człowiek; niesławne może być coś. Nie powiemy niesławny pisarz, ale pisarz, który miał złą sławę.

Monika Kaczor

Szanowni Państwo, w komentarzach sportowych często można usłyszeć należy do jednych z najlepszych sportowców …. Czy tak można powiedzieć?

Ktoś jest jednym z najlepszych pracowników, nauczycieli, muzyków, lekarzy lub należy do najlepszych fachowców, hydraulików powiemy wtedy, gdy ktoś jest bardzo dobry w tym, co robi, w swojej dziedzinie, świetnie się sprawdza w jakieś roli, a przy tym jest jeszcze kilka osób, które są w tym równie dobre.
Często spotykanym błędem jest kontaminacja konstrukcji należy do najlepszych i jest jednym z najlepszych oraz stwierdzenie, że ktoś należy do jednych z najlepszych. Taka konstrukcja jest niepoprawna.

Monika Kaczor

Z okazji Międzynarodowego Dnia Języka Ojczystego

życzymy Państwu pięknej i bogatej polszczyzny, będącej sztuką słowa,

źródłem wartości i przeżyć estetycznych.

zespół Poradni Językowej UZ

Jaka jest etymologia słowa kutia?

Kutia to wschodni, słowiański i ściśle wigilijny przysmak; gotowa pszenica utarta z makiem, miodem i bakaliami. Pszenicę może zastąpić kasza lub ryż. Inne nazwy kutii to: kucja lub kucia. Ostatnia forma jest charakterystyczna dla gwar i dialektów kresowych; w polszczyźnie ogólnej nie występuje.
Na całej Rusi i na Kresach Wschodnich kutia była ściśle związana z Wigilią i świętami Bożego Narodzenia. Kutią, kucją lub kucią nazywano całą wieczerzę wigilijną i dzień Wigilii, określany również Dniem Kucji. Kutią nazywano również wigilię Nowego Roku, czyli sylwester, i wigilię Trzech Króli.
W „Słowniku wileńskim” czytamy, że kucja ‘jest to zabytek (obyczajowa pamiątka) dawniejszej przedchrześcijańskich Słowian ofiarnej potrawy, przynoszonej domowym duchom, a raczej cieniom zmarłych pokrewnych osób’.
Samo słowo wywodzi się najprawdopodobniej do greckiego kukki, kukkia ‘bób, co z kolei od kókkos ‘pestka, ziarno’.

Monika Kaczor

Autorem dyktanda uniwersyteckiego jest prof. Marian Bugajski. 

„Kto chce pisać doskonale
Język polski i też prawie,

Umiej obiecado moje,
Któreż tak napisał tobie”.

Umiejże dyktando moje,
Któreż tak napisał Tobie.

Umiej polską ortografię,
Którąż dręczą Cię na jawie,

Któraż nocą Ci się przyśni,
Bo dzień cały o niej myślisz.

Borsuk w norze chrumka, chrapie.
Sójka trzmiela w locie łapie.

Mrzyk brzmi w trzcinie w Szczebrzeszynie,
Wnet z tej trzciny nur wychynie.

Wzleci chyżo, wzwyż się wzniesie,
Zniknie hen w oddali, w lesie,

Gdzie gżegżółka kuka: kuku,
Dzięcioł stuka: stuku-puku,

Gdzie pustułka „hu, hu” woła
Ćwierćcień, półmrok dookoła.

Lis przechera chyłkiem truchta,
Chytrze chowa się po buchtach.

A tu miniptaszek jerzyk
Szarobure piórka zjeżył.

W chaszczach czyżyk ze strzyżykiem
Hałasują wespół z kszykiem.

Jeż z jeżykiem w chrustach drepce,
Dżdżownic szuka, wodę chłepce.

Po tych wersach każdy przyzna,
Że niełatwa jest polszczyzna.

Chaber, chabaź, chabanina,
Chachar, chajder, heroina.

Zęza, żachwy, zygzak, zyg-zyg,
Żuchwa, żagiew, ryzyk-fizyk;

Fiksum-dyrdum, czy potrafię
Opanować ortografię?

Chandra, handel, handryczenie
Rześkość, rzewień, żąć, rżnąć, rżenie;

Drzewo buk, Pan Bóg, Bug rzeka:
Siła złego na człowieka.

Męcz się, trudźże tu człowieku,
Jak napisać „przez pół wieku”.

Jak napisać „przez półwiecze”,
Bądźże mądry tu człowiecze.

Szałwii – jedno i czy dwa i
Jak by tu napisać Mai?

No a szyi, no a chryi,
Stągwi, rewii, szui, bryi?

Śmichy-chichy? Co ja słyszę?
Hocki-klocki jak napiszę?

Z kreską będzie fiku-miku?
No a bezlik, a bez liku?

Co dzień, co dnia i codziennie
Trudzi się człek nadaremnie,

No bo zgłębić nie potrafi
Wszystkich zasad ortografii.