Jak się wymawia słowo kwintesencja? Koleżanka mówi kwintesensja. Gdy jej zwróciłam uwagę, że powinno być kwintesencja, to powiedziała, że to jest zapożyczenie z języka angielskiego (quintessense) i wymawia się przez s.

Koleżanka nie ma racji. Wyraz kwintesencja jest od dawna obecny w naszym języku i na pewno nie został zapożyczony z angielskiego. Jak podaje Wielki słownik wyrazów obcych PWN, dotarł do polszczyzny za pośrednictwem niemieckim (Quintessenz) lub francuskim (quintessence), a jego źródła tkwią oczywiście w łacinie. Quinta esentia (piąta esencja) to w kosmologii Arystotelesa piąty żywioł (obok wody, ognia, ziemi i powietrza) – eter, który jawi się jako substancja z górnych partii powietrza, umożliwiająca ruch planet. Quinta esentia nie należy do natury, jest substancją wyższego rzędu, najdoskonalszym pierwiastkiem struktury wszechświata.

Źródłosłów dobrze oddaje współczesne znaczenie: kwintesencja to «cecha lub właściwość najbardziej charakterystyczna i najistotniejsza dla danej rzeczy» (Słownik Języka Polskiego PWN).

Problemy z wymową tego wyrazu są prawdopodobnie związane ze zjawiskiem asymilacji fonetycznej, czyli upodabniania się głosek pod różnymi względami. Przy wymawianiu głoski c dochodzi do zwarcia narządów mowy. Z kolei j jest głoską półotwartą, a podczas jej artykulacji następuje tylko ich zbliżenie. W takim sąsiedztwie głoska c upodabnia się pod względem stopnia zwarcia narządów mowy do głoski j i jest wymawiana jako szczelinowe s. Jest to jednak błąd fonetyczny; wymowy *kwintesensja, *esensja językoznawcy nie akceptują. Nie powinniśmy też tych wyrazów wymawiać z pominięciem spółgłoski n: *kwintesęcja, *esęcja.

Magdalena Steciąg

Uprzejmie proszę o wyjaśnienie, jak powinnam czytać dawne formy odmiany wyrazów, jakie spotykam w książkach XIX-wiecznych, np. z braku organizacyi, pięć kondygnacyj. Ze szkoły zapamiętałam wyjaśnienie, że różnica dotyczy tylko zapisu, ale wyrazy były odmieniane tak jak dzisiaj i powinnam czytać współcześnie, np. organizacji. Ale obecnie zwątpiłam w zalecenie, gdyż słyszałam aktora czytającego jakąś powieść, który wyraźnie wymawiał organizac – y – i, kondygnac – y -j.

Pisownia i wymowa wyrazów zapożyczonych na -yja, -ija zależna była kiedyś od akcentu, przy czym zmiany akcentu zostały zakończone przed końcem XVIII wieku, o czym świadczy na przykład pisownia w „Powrocie posła”  J.U. Niemcewicza, gdzie jest Anglia z Francją, a nie Anglija z Francyją. Wcześniej jednak akcent był nieustabilizowany, wobec czego można było (zależnie od wyczucia) stosować obie formy zapisu i oczywiście wymowy.

Zatem aktor czytający organizacyi, historyi ma prawo do takiej wymowy. Stanisław Jodłowski wyjaśnia to zjawisko właśnie na przykładzie wyrazu historia, który przeszedł trzy następujące etapy: historYja (akcent na 2. sylabie od końca), histOryja (akcent na 3. sylabie od końca) historia (nieakcentowana samogłoska Y zanikła). Nie ulega jednak wątpliwości, że w dopełniaczu typu  pięć  kondygnacji // kondygnacyj,  kilka teorii // teoryj mamy do czynienia z obocznymi formami fleksyjnymi, należy je zatem czytać zgodnie z pisownią.

Marian Bugajski

Moja córka uczestniczy w warsztatach MUZYKOTERAPII. Słowo to każdy wymawia z innym akcentem – muZYkoterapia, muzyKOterapia, MUzykoterapia. Jak jest poprawnie?

W Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN czytamy, że poprawnie ten wyraz wymawia się MUzykoteRApja – z pierwszym akcentem na sylabę mu i z drugim – na ra. Składa się on bowiem z dwóch podstaw, które zachowują swoje akcenty. Jest to wymowa wzorcowa.

We współczesnej polszczyźnie wyraźna jest tendencja do wyrównywania akcentów. Dlatego właśnie często słyszymy muZYka, plasTYka – z akcentem stawianym na drugą sylabę od końca. Językoznawcy nie mogą zamykać oczu na rzeczywistość językową. Ponieważ taka wymowa się upowszechnia, to została dopuszczona, ale wyłącznie w potocznym użyciu. Wymowa wzorcowa to wciąż taka, w której akcent pada na trzecią sylabę od końca: MUzyka, PLAStyka. Zaleca się ją w kontaktach oficjalnych jako poprawniejszą.

Magdalena Steciąg

Jak poprawnie powinno się wymawiać: klasa pierwsza be czy pierwsza by? Nauczycielka z Zielonej Góry twierdzi, że poprawnie jest pierwsza by, cy.

W języku polskim używamy polskiego alfabetu i polskiej wymowy liter, a więc: pierwsza BE. Tak jest zarówno wtedy, gdy litery pełnią funkcję porządkową, np. adresach: ul. Różana 1b (jeden BE), jak i w skrótach, np. PEKAES (PKS), PEKAO (PKO) itd.

Już w pierwszej klasie dzieci uczą się abecadła (wyraz utworzony od pierwszych liter alfabetu w ich polskim brzmieniu A, BE, CE) i jest to ważne nie tylko dlatego, że poznają w ten sposób litery, ale także dlatego, że uczą się polskiej wymowy. Dzięki temu później, gdy czytają na głos np. o warszawskiej Nike, to wymawiają tę nazwę po polsku NIKE, a nie po angielsku NAJKI (jak nazwę butów amerykańskiej firmy). Wymowa liter abecadła wynika oczywiście także z konwencji językowej i pierwszoklasiści wiedzą, że trzeba się jej po prostu nauczyć na pamięć.

Spór o wymowę pierwsza BE czy pierwsza BY jest prawdopodobnie spowodowany tym, że w drugiej, nieprawidłowej wersji b jest wymawiane jako głoska, a nie litera.

M. Steciąg

Jak akcentuje się słowo BIBLIOTEKA?

Współcześnie prawie wszystkie wyrazy akcentujemy na drugą sylabę od końca. Niektóre wyrazy wielosylabowe np. pochodzenia obcego, typu FI-zy-ka, ma-te-MA-ty-ka (zakończone na –yka, -ika), niektóre liczebniki, np. O-siem-set, DZIE-więć-set, formy czasu przeszłego PRZE-szliś-my, ro-BI-li-śmy zgodnie z normą wzorcową należy akcentować tradycyjnie na trzecią sylabę od końca. Wyjątkowo w trybie przypuszczającym dla 1 i 2 osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego akcent należy postawić na czwartą sylabę od końca: PRZE-szli-byś-my i ro-BI-li-byś-my.

Słowo biblioteka jest słowem obcego pochodzenia i u osób dbających o poprawność językową może sprawiać wrażenie zakończonego podobnie do fizyka, matematyka, co sugerowałoby, że należałoby je akcentować na trzecią sylabę od końca.Jednak słowo biblioteka nie należy do tej grupy i należy je akcentować jak większość wyrazów w polszczyźnie na drugą sylabę od końca: bib-lio-TE-ka.

Akcentowanie na sylabę trzecią od końca bib-LIO-te-ka należy uznać za hiperpoprawność charakteryzującą osoby dobrze wykształcone. Kiedy więc wybierzemy się do nowej siedziby składu książek Uniwersytetu Zielonogórskiego powiemy o nim: bi-blio-TE-ka u-ni-wer-sy-TEC-ka.

P. Kładoczny