Co oznacza -ektomia i -ostomia?

Sufiks (-ektomia) oznacza usunięcie lub wycięcie, jak zwykle ma to miejsce w przypadku zabiegu chirurgicznego. Powiązane przyrostki to ( -otomia ) i (-ostomia). Przyrostek (-otomia) odnosi się do nacięcia lub wykonania nacięcia, podczas gdy (-ostomia) odnosi się do chirurgicznego wykonania otworu w narządzie w celu usunięcia odpadów.
Słowa kończące się na: (-ektomia)
Wycięcie wyrostka robaczkowego (append-ektomia) – chirurgiczne usunięcie wyrostka robaczkowego, zwykle z powodu zapalenia wyrostka robaczkowego. Wyrostek robaczkowy to mały, rurkowaty narząd, który rozciąga się od jelita grubego.
Aterektomia (ateroektomia) - zabieg chirurgiczny wykonywany za pomocą cewnika i urządzenia tnącego w celu wycięcia płytki nazębnej z naczyń krwionośnych .
Kardiektomia (kardiektomia) – chirurgiczne usunięcie serca lub wycięcie części żołądka zwanej odcinkiem sercowym. Odcinek sercowy to część przełyku połączona z żołądkiem.
Cholecystektomia (cholecystektomia) – zabieg chirurgiczny polegający na usunięciu pęcherzyka żółciowego. Jest to powszechne leczenie kamieni żółciowych.
Cystektomia (cyst-ektomia) – chirurgiczne usunięcie części pęcherza moczowego powszechnie wykonywane w leczeniu raka pęcherza. Odnosi się również do usunięcia cysty.
Daktylektomia (daktylektomia) – amputacja palca.
Embolektomia (embolektomia) – chirurgiczne usunięcie zatoru lub skrzepu krwi z naczynia krwionośnego.
Gonadektomia (gonadektomia) – chirurgiczne usunięcie męskich lub żeńskich gonad (jajników lub jąder).
Irydektomia (irid-ectomy) – chirurgiczne usunięcie części tęczówki oka . Ta procedura jest wykonywana w leczeniu jaskry.
Isthmektomia (isthm-ectomy) – usunięcie części tarczycy zwanej przesmykiem. Ten wąski pasek tkanki łączy dwa płaty tarczycy.
Lobektomia (lobektomia) – chirurgiczne usunięcie płata określonego gruczołu lub organu , takiego jak mózg , wątroba, tarczyca lub płuca .
Mastektomia (mastektomia) – zabieg medyczny polegający na usunięciu piersi, zwykle wykonywany w celu leczenia raka piersi .
Neurektomia (neurektomia) – zabieg chirurgiczny polegający na usunięciu całości lub części nerwu .
Pneumonektomia (pneumonektomia) – chirurgiczne usunięcie całości lub części płuca. Usunięcie jednego płata płuca nazywa się lobektomią. Pneumonektomia jest wykonywana w celu leczenia chorób płuc, raka płuc i urazów.
Splenektomia (splenektomia) – chirurgiczne usunięcie śledziony .
Tonsillektomia (ektomia migdałków ) – chirurgiczne usunięcie migdałków, zwykle z powodu zapalenia migdałków.
Topectomy (top-ectomy) – operacja wykonywana w celu usunięcia części kory mózgowej w mózgu w leczeniu niektórych zaburzeń psychicznych i niektórych rodzajów padaczki.
Wazektomia (wazektomia) – chirurgiczne usunięcie całości lub części nasieniowodu w celu sterylizacji męskiej. Nasieniowód to przewód, który przenosi plemniki z jąder do cewki moczowej.
Słowa kończące się na: (-ostomia)
Angiostomia (angiostomia) – chirurgiczne otwarcie wykonane w naczyniu krwionośnym zwykle w celu umieszczenia cewnika.
Cholecystostomia (stomia chol-cysta) – chirurgiczne utworzenie stomii (otwarcia) w woreczku żółciowym w celu umieszczenia drenu.
Kolostomia (stomia okrężnicy) – zabieg medyczny polegający na połączeniu części okrężnicy z utworzonym chirurgicznie otworem w jamie brzusznej. Pozwala to na usuwanie odpadów z organizmu.
Gastrostomia (gastr-stomia) – chirurgiczny otwór w żołądku stworzony w celu karmienia przez zgłębnik.
Ileostomia (stomia krętnicza) – utworzenie otworu od ściany brzucha do jelita krętego jelita cienkiego. Otwór ten umożliwia uwolnienie stolca z jelit.
Nefrostomia (nefrostomia) – nacięcie chirurgiczne wykonane w nerkach w celu wprowadzenia rurek odprowadzających mocz.
Perikardiostomia (peri-cardi-stomy) – chirurgicznie utworzony otwór w osierdziu lub worku ochronnym otaczającym serce. Ta procedura jest wykonywana w celu odprowadzenia nadmiaru płynu wokół serca.
Salpingostomia (salping-stomia) – chirurgiczne utworzenie otworu w jajowodzie w celu leczenia blokady spowodowanej infekcją, przewlekłym stanem zapalnym lub ciążą pozamaciczną.
Tracheostomia (stomia tracheostomijna) – otwór chirurgiczny utworzony w tchawicy (tchawicy) w celu wprowadzenia rurki umożliwiającej przepływ powietrza do płuc .
Tympanostomia (tympan-stomia) – chirurgiczne utworzenie otworu w bębenku usznym w celu uwolnienia płynu i zmniejszenia ciśnienia. Małe rurki zwane rurkami tympanostomijnymi są chirurgicznie umieszczane w uchu środkowym, aby ułatwić odpływ płynów i wyrównać ciśnienie. Ta procedura jest również znana jako myringotomia.
Urostomia (ur-stomia) – chirurgicznie utworzony otwór w ścianie jamy brzusznej w celu odprowadzenia moczu lub drenażu.

Monika Kaczor

W utworze Agnieszki Osieckiej pt. „Długie te nasze jesienie” pojawiają się dwa neologizmy: wyżalić się i wysmucić się. Jak odczytać znaczenie tego ostatniego?

Oba czasowniki niosą ze sobą zupełnie inną wartość semantyczną.
Przedrostek wy- tworzy czasowniki pochodne o trzech odcieniach znaczeniowych: ruch od zewnątrz do wewnątrz (np. wychodzić), osiągnięcie celu (np. wybudować) oraz osiągnięcie stanu zaspokojenia, przesytu, znużenia (np. wybiegać się).
Wysmucić się oznacza ‘spędzić dłuższy czas, smucąc się; odzywając smutek, doprowadzić się do przesytu w taki sposób, by rozładować swoje emocje, żeby w efekcie smutek z nas wyszedł’, wyżalić się – ‘zwierzyć się ze swoich zmartwień”.
Może to jest sposób na to, by przetrwać „te nasze długie jesienie”.

Monika Kaczor

Klangor żurawi. Opisuję zdjęcie, na którym widać krzyczące ptaki. Jak prawidłowo opisać ich aktywność: klangorujące żurawie czy klangorzące żurawie? Wybrałabym klangorujące. Proszę o wskazanie poprawnej formy.

Nazwa dźwięku, która opisuje odgłos żurawi, to rzeczywiście klangor. Czasem w wyniku skojarzeń i podobieństwa wykorzystuje się ją również, by oddać odgłos dzwonów. Polskie nazwy dźwięków mają przeważnie bardzo stare pochodzenie rodzime i tworzą całe rodziny wyrazów, np. brzęk – brzękać – brzęknąć (brzęknięcie) – brzęczeć (brzęczenie) – zabrzęczeć – pobrzękiwać (pobrzękiwanie), stuk – stukać (stukanie) – stuknąć (stuknięcie) – zastukać – stukot – stukotać (stukotanie). Zazwyczaj nazwa dźwięku ma swoje językowe źródło w rdzeniu dźwiękonaśladowczym, który w najprostszej wykrzyknikowej postaci naśladuje odgłos. Od tego tworzone były zazwyczaj czasowniki, a w dalszej kolejności rzeczowniki i inne pochodne słowa. W związku z takim stanem słownictwa dość łatwo jest przejść z opisu rezultatywnego dźwięków wykorzystującego postaci rzeczownikowe nazw (brzęk talerzy, stukot butów) na czynnościowy poprzez zastosowanie czasowników (butelki brzęczą, buty stukoczą). W przypadku klangoru jest inaczej, bo to słowo zostało zapożyczone z łaciny, w której miało postać clangor i znaczyło ‘krzyk niektórych ptaków; szczekanie psów; dźwięk trąbki’. Nie zostało ono utworzone na gruncie języka polskiego czy języków słowiańskich i nie wchodzi w relacji słowotwórcze z innymi rodzimymi słowami. Właśnie dlatego nie da się łatwo powiedzieć, że żurawie klangorzą lub klangorują, bo takich czasowników w naszym języku nie ma. Podobnie też nie funkcjonuje imiesłów klangorujące. Czy zatem można użyć którejś z przytoczonych postaci, by oddać czynnościowo zachowanie głosowe żurawi? Odpowiedź nie może być jednoznaczna, bo dotyczy neologizmów i słów potencjalnych. Język daje nam możliwość utworzenia czasowników klangorzyć lub klangorować i nikt nie będzie miał wątpliwości, co one znaczą i od jakiego słowa pochodzą, bo mają prostą konstrukcję i jednoznaczne odniesienie. Jest to argument za użyciem takich czasowników. Trzeba się jednak liczyć z negatywnym odbiorem, bo nie wszyscy akceptują nowe formy, co jest argumentem przeciw ich użyciu. Trzeba też pamiętać, że wiele nazw dźwięków ma wymiar środowiskowy – przyrodniczy, myśliwski, czasem regionalny – bo ludzie bardzo dobrze znają pewną i niewielką ilość nazw dźwięków, tych powszechnych, spotykanych na co dzień, a o wielu dowiadują się przy okazji ich zastosowania przez specjalistów. Kto zna klapanie, trelowanie, korkowanie i szlifowanie (kolejne części pieśni godowej głuszca), czuszykanie (odgłos cietrzewia), czyrykanie (głos kuropatwa), kniazienie (odgłos wystraszonego zająca), skolenie (głos lisa), chruczenie (niski odgłos żubra)? Zapewne niewielu z nas. W związku z tym ryzyko bardzo negatywnej oceny utworzonych potencjalnych czasowników klangorzyć czy klangorować nie jest aż takie duże.
Warto szukać innych odpowiedników o możliwie bliskim znaczeniu, bo przy opisach dźwięków daje się to zrobić. Wiele nazw tego typu ma szerszy zakres użycia. Dla klangoru najłatwiej wskazać czasownik krzyczeć, który ma wiele potwierdzeń takiego zastosowania, np. Żurawie krzyczą dziwnie, głosem przybysza z nieznanego świata, i od tego krzyku chorują ludzie (T. Konwicki, Wniebowstąpienie).
Gdyby więc chcieć oddać bardzo neutralnie czynnościowe wydawanie odgłosu przez żurawie, należałoby powiedzieć (lub napisać): Żurawie krzyczą lub Krzyczące żurawie. Jeśli przekaz ma mieć charakter indywidualny i nacechowany autorskimi środkami wyrazu, można użyć określenia klangorujące żurawie lub żurawie klangorzą.
Opinia w sprawie tego, która z form czasownikowych utworzony od klangoru jest lepsza, też nie jest jednoznaczna. Klangorzą jest bliższa wielu czasownikom dźwiękowym – trochę jak bulgoczą, gaworzą, kraczą, klekoczą, skwirzą czy świergoczą. Zachodząca w odmianie wymiana spółgłoskowa r:rz jest ciekawym odpowiednikiem onomatopeicznym, ale czy bliskim odgłosom żurawi – trzeba posłuchać i zdecydować. Klangorujące z kolei przypomina inne czasowniki dźwiękowe, jak gęgające, korkujące, tokujące i trelujące. Nie dochodzi w tej postaci do wymiany spółgłoskowej, co może być przyjemniejsze dla współczesnego ucha odbiorców.

Piotr Kładoczny 

W komentarzach dotyczących sporów publicznych przeczytałam, że język przypomina koprolalię? Czy mogę prosić o wyjaśnienie, co to jest koprolalia?

Wypowiadając się publicznie, warto formułować wypowiedzi tak, by nie być posądzonym o koprolalię.
Człon kopro- pochodzi z greki i oznacza ‘gnój, kał, kupa, odchody’. Drugi element -lalia, również pochodzi z greki i wskazuje na związek z mową, na zaburzenia związane z mową lub zjawiska językowe.
To, co w języku potocznym nazywa się rzucaniem mięsem, w znaczeniu koprolalii ma dosadniejsze ujęcie, bo jest to „językowe obrzucanie się kupą”, będące objawem choroby psychicznej.
Koprolalia to ‘powstająca w wyniku zaburzeń psychicznych skłonność do używania wulgarnych lub nieprzyzwoitych wyrazów, zwrotów kierowanych do innych ludzi’.

Monika Kaczor

Jakie znaczenie ma czasownik rozindyczyć się?

Można się indyczyć, można się naindyczyć i można się rozindyczyć, a także poczerwienieć jak indyk i zaczerwienieć jak indyk. Używając tych wyrażeń, zwrotów, nawiązujemy do postawy i zachowania indyka (zwanego indorem), który stroszy pióra, nadyma się i, gulgocąc (lub gulgocząc), rusza do ataku na domniemanego intruza.
W ptasich metaforach najczęściej nawiązujemy do cech, które rzucają się w oczy podczas obserwacji ptaka lub w kontakcie z nim. Dlatego o zdenerwowanej osobie, broniącej swojego zdania, która swoim wyglądem i zachowaniem okazała zagniewanie i zły humor, mówimy, że się naindyczyła. Gdy nie panuje nad swoimi emocjami, wpada w złość i nie daje się uspokoić, możemy powiedzieć, że się rozindyczyła. A gdy jest nadąsana, zaperza się i nadyma – indyczy się.
Przy okazji można wspomnieć również o innej ptasiej metaforze…
Gdy ktoś jest cały rozradowany, kojarzy nam się ze skowronkowymi trelami. Mówimy wtedy, że ktoś jest cały w skowronkach.

Monika Kaczor