Archiwa kategorii: Etymologia

Czesne

Opublikowany przez

Początek roku szkolne wiąże się z różnymi opłatami. Stąd moje pytanie – od czego pochodzi słowo czesne?

Pierwotnie czesne miało znaczenie ‘honorowe’, ‘opłata honorowa’. Dlatego warto o tym pamiętać, gdy przyjdzie nam ochota wymigać się od uiszczenia czesnego …
Czesne powszechnie kojarzy się z opłatą za naukę w szkole. W średniowieczu była to ‘opłata na rzecz sędziego’, a w niektórych rejonach ‘opłata na rzecz Kościoła’.
Czesne to forma rodzaju nijakiego dawnego przymiotnika cny – czesny ‘zacny, uczciwy, zaszczytny, honorowy’, który uległ substantywizacji, czyli przekształcił się w rzeczownik rodzaju nijakiego.

Monika Kaczor

Bułka chleba

Opublikowany przez

Przebywając na wakacjach na Podlasiu, słyszeliśmy określenie bułka chleba. Czy jest ono poprawne?

Połączenie bułka chleba nie jest ani dziwaczne, ani niepoprawne. Używa się je właśnie na Podlasiu i na Kresach.
Bułka w znaczeniu ‘bochenek’ – w takim właśnie znaczeniu występuje to słowo w wyrażeniu bułka chleba. Znaczenie ‘bochenek’ jest bardzo stare, starsze niż obecne „bułkowe” znaczenie bułki.
Bułka to zdrobnienie od buła, choć można by się spodziewać, że buła jest zgrubieniem od bułka. Buła pochodzi od prasłowiańskiego bula – ‘coś okrągłego, kulistego’.
Z czasem bułą zaczęto określać ‘duży, okrągły bochen chleba’. Później znaczenie zaczęło się rozwarstwiać: buła i bułka zaczęły oznaczać ‘bochenek’ – i to znaczenie utrzymało się w regionach wschodnich. Zdrobniała bułka stała się nazwą delikatnego pieczywa specjalnego rodzaju, najpierw koniecznie okrągłego, potem o dowolnym kształcie.

Monika Kaczor

Gruszki na wierzbie

Opublikowany przez

Skąd gruszki na wierzbie?

Mówimy gruszki na wierzbie, gdy mamy na myśli coś korzystnego i pożądanego, ale naszym zdaniem niemożliwego do osiągnięcia, niedającego się zrealizować.
Gruszkami na wierzbie były nazywane owoce gruszy wierzbolistnej – niewielkie, zielone, niesmaczne i niejadalne, ale apatycznie wyglądające i przypominające kształtem małe gruszki. Grusza wierzbolistna jest gruszą, ale nie owocową, tylko ozdobną. Uprawiana jest w ogrodach od końca XVIII w. Szczepi się ją na pniach gruszy pospolitej, ale wyglądam bardziej przypomina wierzbę: długie, wąskie listeczki są srebrzyste i podobne do wierzbowych (stąd przymiotnik w nazwie gatunkowej).

Monika Kaczor

Raczek nieboraczek

Opublikowany przez

Co znaczy nieboraczek?

Nieborak to ‘ten, kto nie daje rady borykać się z losem’.
Słowo nieborak – zdrobniale – nieboraczek – współcześnie mające znaczenie ‘biedaczyna, nieszczęśnik’ pochodzi od czasownika (nie) zmagać się z czymś, (nie) mocować się, (nie) walczyć.
Nieborak to ktoś, kto nie zmaga się, nie walczy (bo nie ma siły), a więc ‘ktoś słaby, bezsilny’.
Zaskakujące jest to, że konotacje „bezsiły” nieboraka wyzwalają wśród użytkowników polszczyzny emocje pozytywne. O nieboraku mówi się ze współczuciem (to ktoś zasługujący na litość, ktoś, kogo żałujemy), a nie z pogardą.
Nieborak nie jest synonimem słabeusza, cherlaka.
W dziecięcym wierszyku raczek nieboraczek dobrze się rymuje i dobrze się kojarzy – takie małe biedactwo.

Monika Kaczor

Jaka jest etymologia słowa żyto?

Opublikowany przez

Pierwotne znaczenie słowa żyto oznaczało ‘to, co daje życie’.
Żyto pochodzi od czasownika życie i pierwotnie oznaczał ’to, co sprawia, że można żyć; to, co daje życie; to, co służy do utrzymania życia’, a więc ogólnie ‘pożywienie’.
Słowo żyto jest obecne we wszystkich językach słowiańskich. Jego znaczenie przekształciło się stopniowo z najogólniejszego ‘to, co daje życie’ w mniej ogólne ‘pożywienie’, a następnie w bardziej szczegółowe ‘plony’ albo ‘zboże’. Nasiona zbóż to podstawowy pokarm wszystkich Słowian. W zależności od tego, jaki gatunek zboża był głównym lub wyłącznym gatunkiem uprawianym na danym obszarze, słowo żyto zaczęło oznaczać proso, kukurydzę, pszenicę lub żyto.

Monika Kaczor

Czelny i bezczelny

Opublikowany przez

Czy synonimem bezczelny może być czelny?

Współcześnie przymiotniki czelny i bezczelny to synonimy: znaczenie mają takie samo ‘nazbyt śmiały, zuchwały, arogancki’. Różnią się tylko nacechowaniem stylistycznym.
Bezczelny to słowo neutralne, czelny jest odbierane jako książkowe i nieco przestarzałe.
Bezczelny to przymiotnik notowany od II połowy XVIII w. Powstał od wyrażenia przyimkowego bez czoła, używanego jako frazeologizm o znaczeniu ‘bez wstydu’. Stąd znaczenie ‘bezwstydny, arogancki, zuchwały’.
Czelny – utworzony od samego rzeczownika czoło – jest znacznie starszy; był używany już w XV w., ale w zupełnie innym znaczeniu: ‘naczelny, celujący, przodujący, na czele będący (np. oficerowie czelni, czyli ci najznakomitsi; miasta czelne, czyli główne miasta) W tym znaczeniu czelny występował do połowy XIX w. Następnie został wyparty przez przymiotnik czołowy. Zrównanie znaczeniowe przymiotników czelny i bezczelny nastąpiło na skutek rozwoju semantycznego słowa czelny: od ‘naczelny, czołowy’ przez ‘nazbyt wysuwający się na czoło’ aż do ‘nieliczący się z nikim i niczym, nazbyt śmiały, arogancki’, a więc bezczelny.

Monika Kaczor

A bodaj cię diabli…!

Opublikowany przez

Proszę o wyjaśnienie słowa bodaj w powiedzeniu A bodaj cię diabli …!

Słowo bodaj to spójnik o znaczeniu ‘chociażby’ lub partykuła, która może mieć trzy znaczenia: ‘chyba, prawdopodobnie’ (Było to bodaj w czwartek.), ‘przynajmniej’ (To pożycz bodaj dwie dychy, przecież oddam.) lub ‘oby, niech’. W ostatnim znaczeniu bodaj jest partykułą rozpoczynającą zdanie wyrażające życzenie – ale najczęściej życzenie negatywne, mające archaiczną postać zaklęcia: Bodaj to cholera wzięła! Bodaj to wszyscy diabli wzięli!
Wyrzekając albo złorzecząc komuś, chyba nie zdajemy sobie sprawy, że bodaj – mające dawniej postać bodgaj – pochodzi od połączenia „Bóg daj”, czyli ‘Niech Bóg da”, a więc wyrażenia o znaczeniu i konotacjach całkowicie przeciwstawnych, pozytywnych, dobrze życzących.

Monika Kaczor

Skąd się wzięła choinka?

Opublikowany przez

Najpierw byłą choina, czyli ‘młody sosnowy lasek’ (tak jak brzezina ‘młody brzozowy lasek’ czy olszyna ‘młody olchowy lasek’). Niewielka choina to choinka, a więc choinka to pierwotnie malutki sosnowy młodniak. Znaczenie ‘las, las sosnowy’ – choiny i choinki – rozszerzyło się do znaczenia ‘każdy las, lasek iglasty’ i wzbogaciło o nowe, utworzone od niego znaczenie ‘pęk iglastych gałęzi’. Młodą sosenkę nazwano w gwarach choją (do dziś pozostały nazwy miejscowe takie, jak: Chójki w Wielkopolsce, Choja na Mazowszu, Choja, Chojny, Chojno, Chojnowo – w wielu regionach Polski.
Choinka w znaczeniu ‘wiązka iglastych gałęzi’ skojarzona z gwarową choją dała znaną nam dziś choinkę ‘iglaste drzewko ozdabiane na święta Bożego Narodzenia’. Zwyczaj wstawania do domu choinki został przejęty od Niemców w XIX w. (najpierw w zaborze pruskim, potem stopniowo na terenie całego kraju). Wcześniej pod podwałą była wieszana podłaniczka (zwana bożym drzewkiem lub wiechą), pięknie przystrojoną różnymi ozdobami w zależności od regiony (np. na wschodzie do izby wstawiono snop zboża, zwany dziadem – diduchem).

Monika Kaczor

Niespodzianka, czyli siurpryza

Opublikowany przez

W związku z okresem przedświątecznym mam pytanie dotyczące niespodzianki – siurpryza?

Najprzyjemniejszym świątecznym prezentem, podarkiem, podarunkiem jest chyba niespodzianka.
Niespodzianka pojawiła się w języku w XIX w. Jest to derywat od przymiotnika niespodziany (a ten z kolei od zaprzeczonego czasownika spodziać się, do dziś zachowanego tylko w postaci wielokrotnej: spodziewać się).
Rozpowszechniona tak późno niespodzianka zastąpiła wcześniejszą siurpryzę występującą także w postaci zdrobniałej siurpryza. Te pożyczki z języka francuskiego (fr. surprise) są dziś już niemal całkiem zapomniane.

Warto wspomnieć, że Stefan Żeromski używał ich bez żadnego nacechowania stylistycznego.

Monika Kaczor

Wiara

Opublikowany przez

Co w języku znaczy wiara?

Dawniej słowo wiara miało znaczenie ‘zaufanie’, ‘przyrzeczne’, a także ‚wierzenia przyrzeczenia przekazywane z pokolenia na pokolenie oraz ‘zwykły tradycyjny ład i porządek’.
Prasłowiańskie słowo vĕra oznaczało ‘przeświadczenie, przekonane, że coś jest prawdą, ale również ‘ufność, że coś się spełni’. To samo znaczenie jest widoczne w łacińskim przymiotniku vera ‘prawdziwa’.
Prasłowiańska vĕra – zanim stała się rzeczownikiem – również była przymiotnikiem i z czasem uległa substantywizacji (przekształciła się w rzeczownik, zmieniając znaczenie: ‘prawdziwa’ – ‘to, co jest prawdziwe; ‘prawdziwe przekonanie, ‘wierzenie i przekonania przekazywane z pokolenia na pokolenie’, ‘tradycyjny ład i porządek’, ‘zaufanie’, ‘przyrzeczenie, przekonanie, że coś się spełni, że coś jest prawdą’, ‘przekonanie o istnieniu Boga’, ‘religia’.

Monika Kaczor