Miesięczne archiwum: Czerwiec 2023

Grać drugie skrzypce

Opublikowany przez

Czy można powiedzieć, że ktoś gra drugie skrzypce?

Zwrot grać pierwsze skrzypce ma dwa znaczenia, zależne od kontekstu. W języku specjalistycznym oznacza ‘być prowadzącym skrzypkiem w orkiestrze’, w języku ogólnym – ‘mieć decydujący głos w jakieś sprawie; przewodzić czemuś’.
Jako terminy specjalistyczne funkcjonują pierwsze skrzypce, drugie skrzypce, czyli ‘dwie grupy skrzypiec w orkiestrze symfonicznej’ lub ‘dwa instrumenty w kwartecie smyczkowym’).
W języku ogólnym we frazeologizmie grać pierwsze skrzypce człon liczebnikowy jest niewymienny, podobnie jak człon czasownikowy i rzeczownikowy.
Niepoprawne jest tworzenie konstrukcji, np. „grać drugie skrzypce”, „grać trzecie skrzypce” w znaczeniu „być na drugim, trzecim miejscu w hierarchii”. Jeśli chcemy przekazać informację, że ktoś był drugi lub trzeci w kolejności decydowania, trzeba tę treść wyrazić w sposób opisowy.

Monika Kaczor

Płynąć wpław

Opublikowany przez

Czy wpłynąć wpław to pleonazm?

Słowo wpław jest przysłówkiem i oznacza ‘płynąć samemu w wodzie’.
W języku polskim istnieją połączenia wyrazowe, które nie są uznawane za pleonazmy, mimo że tworzące je wyrazy w pewien sposób dublują swoją treść, np. broczyć krwią, płynąć wpław. Są to konstrukcje poprawne.
Istnieje sposób pozwalający ustalić, czy dana konstrukcja wyrazowa jest pleonazmem – wystarczy usunąć wyraz podrzędny – jeśli to, co pozostanie, mam taką samą treść, to znaczy, że konstrukcja jest pleonazmem (np. ‘wrócić z powrotem’ = ‘wrócić’). Jeśli treść jest niepełna, to wyraz podrzędny jest potrzebny, a konstrukcja nie jest pleonazmem. Interesująca nas tutaj konstrukcja płynąc wpław to nie to samo co ‚płynąć’, bo płynąć można łódką czy kajakiem, więc płynąc wbrew jest poprawne.
Nie powinno tworzyć się połączeń, w których jeden wyraz zawiera elementy treściowe występujące w drugim wyrazie, np. ‘dalej kontynuować’, ‘cofnąć do tytułu’.

Monika Kaczor

Walczyć zażarcie

Opublikowany przez

Proszę o wyjaśnienie powiedzenia walczyć zażarcie.

Jeśli ktoś walczy zaciekle, zawzięcie, do samego końca, nie odpuszczając ani na jotę, to mówimy, że walczy zażarcie.
Czy ma ono związek z walką o jedzenie?
Przymiotnik zażarty i przysłówek zażarcie wiążą się etymologicznie ze słowem żreć.
Czasownik żreć dawniej używany w postaci żrzeć występował w znaczeniu ‘jeść’ (o zwierzętach), ale również znaczenie ‘gryć, kąsać’ gryźć się , ‘kąsać się nawzajem’, ‘zajadle się kłócić’.
W Słowniki języka polskiego (S B. Lindego) można przeczytać, że zażrzeć się to ‘zaciąć się w gniewie, w zajadłości, wściec się z gniewu’. Dawny imiesłów zażarty (żażarły) miał najpierw znaczenie ‘zacięty w gniewie, wściekły’, ‘zajątrzony, zajuszony’, a potem – ‘upierający się przy czymś, ‘nieskłonny do ustąpienia’, ‘zawzięty’, ‘gwałtowny’, ‘zagorzały’.

Monika Kaczor