Bułka chleba

Opublikowany przez

Przebywając na wakacjach na Podlasiu, słyszeliśmy określenie bułka chleba. Czy jest ono poprawne?

Połączenie bułka chleba nie jest ani dziwaczne, ani niepoprawne. Używa się je właśnie na Podlasiu i na Kresach.
Bułka w znaczeniu ‘bochenek’ – w takim właśnie znaczeniu występuje to słowo w wyrażeniu bułka chleba. Znaczenie ‘bochenek’ jest bardzo stare, starsze niż obecne „bułkowe” znaczenie bułki.
Bułka to zdrobnienie od buła, choć można by się spodziewać, że buła jest zgrubieniem od bułka. Buła pochodzi od prasłowiańskiego bula – ‘coś okrągłego, kulistego’.
Z czasem bułą zaczęto określać ‘duży, okrągły bochen chleba’. Później znaczenie zaczęło się rozwarstwiać: buła i bułka zaczęły oznaczać ‘bochenek’ – i to znaczenie utrzymało się w regionach wschodnich. Zdrobniała bułka stała się nazwą delikatnego pieczywa specjalnego rodzaju, najpierw koniecznie okrągłego, potem o dowolnym kształcie.

Monika Kaczor

Morowa dziewczyna czy dziewczyna morowa?

Opublikowany przez

Morowa dziewczyna czy dziewczyna morowa?

Morowa dziewczyna to taka do tańca i do różańca, taka, że można z nią konie kraść, równa babka.W pieśni powstańczej śpiewamy: Czuwaj wiaro i wytężaj słuch, pręż swój młody duch jak stal! Każdy chłopaczek chce być ranny… sanitariuszki – morowe panny, i gdy cię kula trafi jaka, poprosisz pannę – da ci buziaka – hej!

Natomiast dziewczyna morowa to zupełnie inna bajka … Dziewica morowa, zwana dziewicą moru, to personifikacja śmierci, zarazy, przede wszystkim dżumy. W literaturze przedstawiana jest jako wysmukłe dziewczę, ubrane w białe szaty, dzierżące jako atrybut zakrwawioną chustę. Taki opis znajdziemy w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza (Księga VIII – Zajazd):
„… a strażnicy botu
Widzieli jak przez smętarz szła dziewica moru,
Która wznosi się czołem nad najwyższe drzewa,
A w lewem ręku chustką zakrwawioną powiewa”.

Monika Kaczor

Gruszki na wierzbie

Opublikowany przez

Skąd gruszki na wierzbie?

Mówimy gruszki na wierzbie, gdy mamy na myśli coś korzystnego i pożądanego, ale naszym zdaniem niemożliwego do osiągnięcia, niedającego się zrealizować.
Gruszkami na wierzbie były nazywane owoce gruszy wierzbolistnej – niewielkie, zielone, niesmaczne i niejadalne, ale apatycznie wyglądające i przypominające kształtem małe gruszki. Grusza wierzbolistna jest gruszą, ale nie owocową, tylko ozdobną. Uprawiana jest w ogrodach od końca XVIII w. Szczepi się ją na pniach gruszy pospolitej, ale wyglądam bardziej przypomina wierzbę: długie, wąskie listeczki są srebrzyste i podobne do wierzbowych (stąd przymiotnik w nazwie gatunkowej).

Monika Kaczor

Caca

Opublikowany przez

Czy słowo caca jest poprawne?

Caca mówiły nasz prababcie i praprababcie. Nasz babcie mówią cacy, chcąc pochwalić swoje wnuczki i wnuki. To słowo z języka dzieci okazało się użyteczne i dało podstawę wielu nowym wyrazom w różnych postaciach fonetycznych: cacany ‘ładny, grzeczny, miły’, cacko – ‘zabawka dziecinna’, delikatny filigranowy, ozdobny przedmiot’, cackać się (cacać się, ciaciać się, ciaćkać się, ceckać się) ‘postępować zbyt ostrożnie’, ‘poświęcać zbyt wiele czasu na coś’, cacanka – dziś już tylko jako jeden z członów obiecanek cacanek, dawniej w znaczeniu ‘rzecz miła, przyjemna, a jeszcze dawniej ‘pieszczoty, umizgi, przymilania’.

Monika Kaczor

Ubierać czy wkładać?

Opublikowany przez

Proszę o wyjaśnienie, kiedy stosować czasownik ubierać a kiedy wkładać?

Ubierać to nie znaczy ‘wkładać, zakładać, nakładać coś’. Ubierać to znaczy ‘wkładać na kogoś ubranie’. Ubieramy kogoś w coś, czyli np. ubieramy przedszkolaki w kurtki. Z kolei poszczególne części garderoby albo wkładamy, albo nakładamy, albo zakładamy. Można też ubierać się w to czy w tamto. Dlatego nie można powiedzieć ubieramy sweter, ubieramy buty.
Jedyną rzeczą jaką ubieramy jest choinka, przystrajając ją bombkami, tak też ubieramy siebie lub kogoś, wkładają kolejne części ubrania. Ubieramy choinkę, a nie ubieramy bombki – i podobnie ubieramy siebie lub kogoś, a nie ubieramy sweter.

Monika Kaczor

Co i rusz czy co rusz?

Opublikowany przez

Czy można mówić co i rusz?

Poprawnie mówmy i piszemy co rusz. Słowo rusz w tym połączeniu to forma 2. os. lp. trybu rozkazującego czasownika ruszyć. Co rusz to ‘wciąż, ciągle, nieustannie, co chwila’. Starsze słowniki przestrzegają przed klasyfikowaną jako niepoprawną postacią co i rusz. Spójnik i nie ma w tym połączeniu racji bytu – jest niepotrzebny, nie ma uzasadnienia. Ale jego uzasadnieniem okazał się uzus. Często powtarzany błąd przeniknął nie tylko do polszczyzny potocznej, a także do polszczyzny tekstów literackich, do literatury pięknej. Stąd najnowsze słowniki notują jako oboczne również połączenie – co i rusz.

Monika Kaczor

Raczek nieboraczek

Opublikowany przez

Co znaczy nieboraczek?

Nieborak to ‘ten, kto nie daje rady borykać się z losem’.
Słowo nieborak – zdrobniale – nieboraczek – współcześnie mające znaczenie ‘biedaczyna, nieszczęśnik’ pochodzi od czasownika (nie) zmagać się z czymś, (nie) mocować się, (nie) walczyć.
Nieborak to ktoś, kto nie zmaga się, nie walczy (bo nie ma siły), a więc ‘ktoś słaby, bezsilny’.
Zaskakujące jest to, że konotacje „bezsiły” nieboraka wyzwalają wśród użytkowników polszczyzny emocje pozytywne. O nieboraku mówi się ze współczuciem (to ktoś zasługujący na litość, ktoś, kogo żałujemy), a nie z pogardą.
Nieborak nie jest synonimem słabeusza, cherlaka.
W dziecięcym wierszyku raczek nieboraczek dobrze się rymuje i dobrze się kojarzy – takie małe biedactwo.

Monika Kaczor

Jaka jest etymologia słowa żyto?

Opublikowany przez

Pierwotne znaczenie słowa żyto oznaczało ‘to, co daje życie’.
Żyto pochodzi od czasownika życie i pierwotnie oznaczał ’to, co sprawia, że można żyć; to, co daje życie; to, co służy do utrzymania życia’, a więc ogólnie ‘pożywienie’.
Słowo żyto jest obecne we wszystkich językach słowiańskich. Jego znaczenie przekształciło się stopniowo z najogólniejszego ‘to, co daje życie’ w mniej ogólne ‘pożywienie’, a następnie w bardziej szczegółowe ‘plony’ albo ‘zboże’. Nasiona zbóż to podstawowy pokarm wszystkich Słowian. W zależności od tego, jaki gatunek zboża był głównym lub wyłącznym gatunkiem uprawianym na danym obszarze, słowo żyto zaczęło oznaczać proso, kukurydzę, pszenicę lub żyto.

Monika Kaczor

Nie ujdzie ci to płazem! Dlaczego akurat płazem?!

Opublikowany przez

Nie ujdzie ci to płazem! Dlaczego akurat płazem?!

Płaz nie ma nic wspólnego z przykrymi konsekwencjami naszych czynów. W powyższym powiedzeniu nie chodzi o płaza, tylko o płaz, czyli o ‘boczną, gładką stronę klingi’ (np. szabli), dawniej także uderzenie bokiem klingi’. Stąd też powiedzenie ujść płazem (dawniej też pójść płazem) ‘uniknąć kary, nie zostać ukaranym’: Podczas nauki szermierki uczeń nie raz i nie dwa obrywał płazem szabli od nauczyciela, który nie chciał go przecież zranić, ale w czasie prawdziwej potyczki z przeciwnikiem na takie „ujście płazem” nie można było już liczyć.

Monika Kaczor