Niewiadoma z Radomią

Opublikowany 7 maja 2014 przez admin

Zwracam się do Państwa z prośbą o podanie nazwy mieszkańca Radomii.

Zadanie to jest bardzo trudne, ponieważ nazwy mieszkańca wsi Radomia w podzielonogórskiej gminie Świdnica nie notuje ani Słownik nazw własnych Jana Grzeni, ani Słownik nazw miejscowości i mieszkańców… pod redakcją Marka Łazińskiego, ani Słownik nazw geograficznych… Jana Grzeni. Nie ma jej także w lokalnych wydawnictwach leksykograficznych: w Słowniku normatywnym nazw miejscowych byłych województw jeleniogórskiego, legnickiego, wałbrzyskiego, zielonogórskiego Edwarda Homy czy Słowniku nazw geograficznych Ziemi Lubuskiej Wojciecha Pasterniaka i Hieronima Szczegóły.

Nazwę mieszkańca Radomi trzeba więc utworzyć. Wiąże się to jednak z wieloma problemami, ponieważ w języku polskim zadomowiło się już kilka określeń mieszkańców miejscowości, których nazwy brzmią bardzo podobnie do Radomi. Na przykład radomianin to mieszkaniec Radomia, radominianin to mieszkaniec Radomina, radomiczanin to mieszkaniec Radomic, a radomnianin mieszka w Radomnie. Zdarza się wprawdzie, że mieszkańcy różnych miejscowości noszą tę samą nazwę (np. mieszkańcy Międzyrzeca Podlaskiego i Międzyrzecza to międzyrzeczanie), ale użycie którejś z powyższych nazw na określenie mieszkańca Radomi byłoby mylące (a w niektórych przypadkach także niepoprawne słowotwórczo).

Do tworzenia nazw mieszkańców służą jednak – oprócz najpowszechniejszego formantu -anin, -anka – także inne sufiksy, np. -ak lub -czyk. Nie polecałabym ich jednak, ponieważ ten pierwszy nie jest neutralny. Radomiakami nazwiemy potocznie mieszkańców Radomia. Z kolei formant -czyk tylko wyjątkowo służy do tworzenia nazw mieszkańców miejscowości polskich (np. zakopiańczyk), regularnie zaś – do tworzenia nazw obcych (np. berlińczyk).

W tej sytuacji proponuję pozostać przy nazwie opisowej mieszkaniec/ mieszkanka Radomi. Takie rozwiązanie wydaje się najrozsądniejsze, a mieszkańcy Radomi wcale nie powinni się czuć poszkodowani, ponieważ od wielu nazw miejscowości nie tworzy się w języku polskim nazw mieszkańców.

To jednak nie koniec kłopotów poprawnościowych z Radomią. Problemy pojawiają się także z odmianą tej nazwy. Według Wielkiego słownika ortograficznego… pod redakcją Edwarda Polańskiego rzeczowniki zakończone na -ia mają w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku końcówkę -i lub -ii. Wiąże się to z poczuciem rodzimości czy obcości wyrazu, a także z wymową mianownika. Jeśli -ia występuje po spółgłoskach wargowych p, b, f, w, m, to w wyrazach rodzimych i przyswojonych piszemy -i, natomiast w wyrazach obcych -ii. Radomia jest wprawdzie polskim odpowiednikiem wcześniejszej niemieckiej nazwy Seiffersholz, ale autorzy Słownika nazw geograficznych Ziemi Lubuskiej z 1963 roku od początku uznawali ją za rodzimą, przydając końcówkę -i. Myślę, że warto podtrzymywać tę tradycję, mimo że współcześnie upowszechnia się zapis przez dwa i.

Magdalena Steciąg

Chustonoszenie

Opublikowany 22 kwietnia 2014 przez admin

Czy chustonoszenie to poprawnie utworzony wyraz?

W polszczyźnie mamy analogiczne struktury złożone z formantem interfiksalnym -o-, np. grzybobranie, winobranie. Podobnie jest z chustonoszeniem. Ciekawe wydaje się jednak to, że oprócz chustonoszenia w użyciu są także inne wyrazy związane z zawijaniem i noszeniem niemowlęcia w specjalnie przeznaczonej do tego chuście.

Na forach internetowych można na przykład przeczytać o chustowaniu dzieci, chustomanii i chustomaniaczkach. Pewna niedoświadczona w tym względzie internautka określa siebie jako chustowego laika (ma jednak nadzieję poradzić sobie z motaniem). Wynika z tego jednoznacznie, że zachustować dziecko potrafi jedynie doświadczona chustomama (lub chostotata), ale (na szczęście) szkoły chustonoszenia uczą rodziców (przyszłych chustorodziców), jak zawiązać (zamotać) chustę i ułożyć w niej noworodka (ekodziecko, ekodzieciaka).

Zdecydowanie rzadziej (okazjonalnie) mowa jest o doświadczonych chustonoszkach i chustonoszach (zapewne żartobliwie). W przestrzeni internetowej funkcjonują także chustowi rodzice, jest pogotowie chustowe, można wobec tego przypuszczać, że obszar ten będzie się leksykalnie rozrastał.

Magdalena Idzikowska

Nieodmienne faksymile

Opublikowany 14 kwietnia 2014 przez admin

Jak się odmienia wyraz faksymile w liczbie pojedynczej?

Faksymile to wyraz rzadki, książkowy oznaczający ‘dokładną reprodukcję dokumentu lub podpisu itp.’. Pochodzi z języka francuskiego fac-similé i z języka łacińskiego fac simile ‘czyni podobnie’.

Słowniki poprawnościowe podają informacje, że wyraz jest nieodmienny w liczbie pojedynczej, co oznacza, że w każdym z przypadków gramatycznych przyjmuje tę samą postać faksymile. W liczbie mnogiej odmienia się wg wzoru: M. faksymilia, B. faksymiliów, C. faksymiliom itd.

Piotr Kładoczny

Przegląd Dramatu czy DramaFestival?

Opublikowany 2 kwietnia 2014 przez admin

W Bibliotece Wojewódzkiej w Zielonej Górze jest organizowany przegląd teatralny pod nazwą DramaFestiwal. Czy to wypada, by wydarzenie kulturalne nosiło niepolską nazwę? Czy taka nazwa jest w ogóle dopuszczalna? Czy nie za dużo tych zapożyczeń z angielskiego?

Z informacji udostępnionych przez organizatorów na stronie internetowej wynika, że DramaFestival 2014 nawiązuje do odbywającego się w Teatrze Lubuskim w latach 1998-2007 Przeglądu Współczesnego Dramatu REWIZJE.PL i też będzie wydarzeniem cyklicznym (tegoroczna edycja dotyczy dramaturgii niemieckiej).

Nowej formule towarzyszy nowa, tym razem niepolska nazwa, z normatywnego punktu widzenia – nieudana. Jest to kolejny przykład tendencji do zastępowania poprawnych i komunikatywnych w języku polskim połączeń (np. przegląd dramatu, festiwal dramaturgii, festiwal filmów) nazwami naśladującymi obce wzory (przypomnijmy choćby: Solanin Film Festival).

Anna Wojciechowska

Ile lat kończysz tej wiosny?

Opublikowany 26 marca 2014 przez admin

Dlaczego liczba mnoga od słowa “rok” brzmi “lata”? Dlaczego akurat ta pora roku?

Co prawda używa się czasem zwrotów typu: “skończyła trzynaście wiosen”, ale dużo rzadziej i takie wyrażenie już w pewien sposób nacechowuje wypowiedź. Dlaczego więc lato?

W języku polskim występuje zjawisko supletywizmu. Polega ono na tym, że temat liczby pojedynczej wyrazu różni się od tematu liczby mnogiej (są etymologicznie niespokrewnione). Tak dzieje się właśnie w przypadku rzeczownika rok. Wyraz ten w liczbie mnogiej przybiera formę lata – lat (D.), latom (C.), lata (B.), latami (N.), latach (Msc.). Podobnie formę supletywną posiada rzeczownik człowiek – ludzie.

Lato to ‘pora roku’. Warto dodać, że dawną formą, dziś gwarową, jest latoś. Oznacza ona ‘tego roku, w tym roku’, stąd latosi – ‘tegoroczny’. Natomiast rzeczownik wiosna również oznaczający ‘porę roku’ posiada także znaczenie ‘rok życia człowieka’ (por. skończyć ileś wiosen). Jest to znaczenie książkowe (wyszukane, staranne), stąd wyczuwane nacechowanie (por. liczyć sobie ileś wiosen, przeżyć, umrzeć w którejś wiośnie życia).

Magdalena Idzikowska

Kwintesencja czy kwintesensja?

Opublikowany 19 marca 2014 przez admin

Jak się wymawia słowo kwintesencja? Koleżanka mówi kwintesensja. Gdy jej zwróciłam uwagę, że powinno być kwintesencja, to powiedziała, że to jest zapożyczenie z języka angielskiego (quintessense) i wymawia się przez s.

Koleżanka nie ma racji. Wyraz kwintesencja jest od dawna obecny w naszym języku i na pewno nie został zapożyczony z angielskiego. Jak podaje Wielki słownik wyrazów obcych PWN, dotarł do polszczyzny za pośrednictwem niemieckim (Quintessenz) lub francuskim (quintessence), a jego źródła tkwią oczywiście w łacinie. Quinta esentia (piąta esencja) to w kosmologii Arystotelesa piąty żywioł (obok wody, ognia, ziemi i powietrza) – eter, który jawi się jako substancja z górnych partii powietrza, umożliwiająca ruch planet. Quinta esentia nie należy do natury, jest substancją wyższego rzędu, najdoskonalszym pierwiastkiem struktury wszechświata.

Źródłosłów dobrze oddaje współczesne znaczenie: kwintesencja to «cecha lub właściwość najbardziej charakterystyczna i najistotniejsza dla danej rzeczy» (Słownik Języka Polskiego PWN).

Problemy z wymową tego wyrazu są prawdopodobnie związane ze zjawiskiem asymilacji fonetycznej, czyli upodabniania się głosek pod różnymi względami. Przy wymawianiu głoski c dochodzi do zwarcia narządów mowy. Z kolei j jest głoską półotwartą, a podczas jej artykulacji następuje tylko ich zbliżenie. W takim sąsiedztwie głoska c upodabnia się pod względem stopnia zwarcia narządów mowy do głoski j i jest wymawiana jako szczelinowe s. Jest to jednak błąd fonetyczny; wymowy *kwintesensja, *esensja językoznawcy nie akceptują. Nie powinniśmy też tych wyrazów wymawiać z pominięciem spółgłoski n: *kwintesęcja, *esęcja.

Magdalena Steciąg

W czyim łóżku sypiam?

Opublikowany 12 marca 2014 przez admin

Na zajęciach z języka litewskiego dowiedziałem się, że w tym języku zaimki mano i savo (mój i swój) nie mogą być używane wymiennie. Dla przykładu można powiedzieć: Spałem w swoim (nie: moim) łóżku – ta sama osoba jest właścicielem i wykonawcą czynności. Ty spałeś w moim łóżku – są to różne osoby. Czy w polszczyźnie panuje podobna zasada?

Swój to jest zaimek dzierżawczy używany zamiast zaimków: mój, nasz, twój, wasz, jego, jej, ich i odnosi się do przedmiotu należącego do osoby nazywanej w zdaniu przez podmiot. A więc np.: Jadę swoim (nie: moim) samochodem. Jednak ta zasada we współczesnej (mniej starannej) polszczyźnie jest nagminnie łamana. Wobec tego zdanie: Naprawiłem mój (zamiast swój) samochód w języku potocznym (mniej starannym) jest dopuszczalne.

Marian Bugajski

Podłe kłopoty z Nietoperkiem

Opublikowany 5 marca 2014 przez admin

Nietoperek, Kłopot, Podła Góra – to nazwy miejscowości w Lubuskiem, które znalazły się na liście „śmiesznych nazw miejscowości”. Naprawdę śmiesznie robi się wtedy, gdy zaczyna się wymyślać nazwy ich mieszkańców… Jak to zrobić poprawnie?

Nazwy miejscowe mogą faktycznie bawić. W Lubuskiem rzeczywiście uwagę zwraca Nietoperek – wieś, w której mieści się chiropterologiczna stacja badawcza, zajmująca się ochroną nietoperzy. Podła Góra natomiast to powojenna nazwa, która zastąpiła niemiecki Steinbach ‘kamienny potok’. Nawiązuje prawdopodobnie do wojennej przeszłości tego miejsca (odnaleziono tam masowe mogiły). Kłopot z kolei jest starą nazwą pochodzenia słowiańskiego (pierwszy zapis Cloppot pochodzi z 1350 roku!), ale bywała w przeszłości germanizowana (Kloppitz).

Kłopotu (nomen omen) z zapamiętaniem tych nazw raczej nie ma, jest natomiast inny problem i dotyczy on również nazw nieśmiesznych. Otóż nazwy mieszkańców i mieszkanek w polszczyźnie powstają głównie przez dodanie formantu słowotwórczego -anin/-anka. Formy kłopocianie i kłopocianki większej trudności nie sprawią. Trzeba jednak pamiętać, że nie od wszystkich toponimów (nazw własnych miejsc) tworzone są nazwy mieszkańców. W tej sytuacji można powiedzieć po prostu mieszkańcy Nietoperka, Kłopotu, Podłej Góry.

Magdalena Idzikowska, Iwona Żuraszek-Ryś

Autodrani nie akceptujemy!

Opublikowany 25 lutego 2014 przez admin

Nagłówek z Gazety Lubuskiej „Autodranie lubią parkować na skrzyżowaniach” – czy wyraz autodranie jest poprawny?

Jan Miodek niejednokrotnie krytykował wyraz autonaprawa, ponieważ strukturalnie oznacza on ‘naprawianie samego siebie’, składa się z dwóch cząstek o różnym pochodzeniu i jest zbudowany niezgodnie z gramatycznymi regułami polszczyzny. To samo dotyczy złożenia autodranie, które ma charakter okazjonalizmu prasowego.

Autodrań to wyraz nieudany z różnych powodów. Niejasne jest jego znaczenie strukturalne, nieustabilizowane akcentowanie: AUtodrań czy auTOdrań. Trudności może sprawiać jego pisownia: łączna, rozdzielna, czy z łącznikiem – będą się zastanawiać użytkownicy języka. Budzi on także zastrzeżenia stylistyczne, ponieważ drań to wyraz potoczny, a cząstka auto- jest neutralna.

Pozostaje żywić nadzieję, że autodrań nie rozpowszechni się w polszczyźnie tak, jak autonaprawa.

Magdalena Steciąg

Starokisielinianka i nowokisielinianin

Opublikowany 19 lutego 2014 przez admin

Pochodzę ze Starego Kisielina – jestem więc kisielanką? I jak określić mieszkankę sąsiedniego Nowego Kisielina?

Od miejscowości Kisielin nazwa mieszkańca to kisielinianin i kisielinianka, gdyż przyrostek -anin/-anka należy dodać do całego tematu słowotwórczego nazwy miejscowości. Jeżeli nazwa miejscowości jest dwuczłonowa, a pierwszy człon jest przymiotnikiem, to przymiotnik ten wchodzi do nazwy mieszkańca:

Stary Kisielin – starokisielanin, starokisielanka;

Nowy Kisielin – nowokisielanin, nowokisielanka.

Podobne formy notuje się dla Nowy Targ – nowotarżanin, nowotarżanka, Nowy Dwór – nowodworzanin, nowodworzanka, Stary Sącz – starosądeczanin, starosądeczanka.

W sytuacjach nieoficjalnych można używać skróconych wersji kisielinianin/kisielinianka, lecz nie informują one, z którego Kisielina pochodzą osoby, o których mowa.