Zielonka i Gorzówek

Jadę do Zielonki… Byłem w Gorzówku… Czy to są poprawne zdania, gdy chodzi o takie miasta, jak Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski?

GorzówZielona_Góra_

Nazwy miejscowe – nie tylko nazwy miast, wsi, ale także nazwy związane z topografią miejską – mogą posiadać swoje lokalne potoczne odpowiedniki, które – choć nie są oficjalne – to jednak się rozpowszechniły i znane są określonej społeczności.

Powodem tworzenia form, takich jak Zielonka czy Gorzówek, staje się powszechna w języku tendencja do skrótowości, także uwydatnia się emocjonalność, a więc względy uczuciowe. Obie te cechy są wyrazistymi właściwościami języka potocznego.

Formy Zielonka, Gorzówek przyjęły się w języku mówionym i są dla mieszkańców regionu czytelne. Można je nawet określić jako „swojskie” (lokalne). Być może ze względu na formę mają dodatkowo deprecjonować nazywany obiekt. Gorzówek jest więc pewnie chętniej używany przez zielonogórzan. Zielonka natomiast brzmi trochę jak mielonka i kiszonka, zresztą ma także inne znaczenie w języku, bo to ‘zielona pasza dla zwierząt’, oznacza także ptaka i gatunek grzyba.

Warto podkreślić, że częściej po formy te sięgają młodzi użytkownicy języka (w użyciu jest także Wrocek czy Wawa), na dodatek czynią to w ściśle określonych sytuacjach, na przykład w rozmowach z rówieśnikami, w rozmaitych wypowiedziach internetowych, w esemesach.

Zdaje się, użytkownicy mają świadomość, że formy te nie powinny być wybierane w sytuacjach oficjalnych. Nie można ich używać na przykład w języku urzędowym. Trzeba także pamiętać, że niewtajemniczonych (na przykład osoby spoza regionu) takie nazwy mogłyby wprowadzić w błąd.

Magdalena Idzikowska

Przyjazny, przyjaźniejszy, najprzyjaźniejszy

W radiu usłyszałam ostatnio, że strona internetowa Urzędu Miasta Zielona Góra jest teraz PRZYJAŹNIEJSZA dla mieszkańców. Czy przymiotnik PRZYJAZNY można tak stopniować?

Przymiotnik przyjazny można stopniować analitycznie, czyli z użyciem wykładników opisowych: bardziej dla stopnia wyższego i najbardziej dla stopnia najwyższego, lub w sposób syntetyczny, tzn. dodając do tematu przymiotnika podstawowego w stopniu równym morfemy służące tworzeniu kolejnych stopni. Przymiotnik przyjazny stopniuje się regularnie: przyjazny, przyjaźniejszy, najprzyjaźniejszy.

Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN notuje wprawdzie formę przyjaźniejszy jako rzadszą w stosunku do opisowej bardziej przyjazny, ale to nas nie powinno powstrzymywać przed jej używaniem. Językoznawcy zauważają współcześnie tendencję do nadużywania konstrukcji analitycznych i zalecają posługiwanie się formami syntetycznymi zawsze, gdy to możliwe.

Najczęstszym błędem popełnianym przy stopniowaniu przymiotników jest tzw. podwójne stopniowanie, tzn. używanie wykładników analitycznych obok syntetycznych, np. *bardziej przyjaźniejszy. Takie formy są niepoprawne.

Wątpliwa pod względem poprawności językowej jest także zacytowana konstrukcja przyjazny dla mieszkańców. Lepiej jest powiedzieć przyjazny mieszkańcom, a najlepiej nie używać modnego dziś przymiotnika przyjazny w nieodpowiednich kontekstach.

Magdalena Steciąg

przyjazny

Zaszufladkowano do kategorii Odmiana

Łężyczanie, krępianie, zatonianie – o Was piszemy!

Jak nazywać mieszkańców miejscowości wokół Zielonej Góry, o których dużo się ostatnio mówi w kontekście przyłączenia do miasta; chodzi przede wszystkim o mieszkańców Łężycy, Krępy, Zatonia, Raculi, Świdnicy, Ochli itd.

 ochla

Nazwy mieszkańców miejscowości tworzy się zazwyczaj przez dodanie przyrostka -anin/-anka, który często powoduje wymianę ostatniej spółgłoski lub grupy spółgłosek wyrazu podstawowego (Zielona Góra – zielonogórzanin, zielonogórzanka, Gdańsk – gdańszczanin, gdańszczanka). Rzadsze są inne przyrostki o podobnym zastosowaniu -ak/-anka (warszawiak, warszawianka) czy -yk/-anka (nowojorczyk, nowojorczanka), a o ich użyciu przesądza długa tradycja używania w danej formie. Przyrostki te wnoszą także inne znaczenia, np. krakowiak ‘taniec ludowy’, a zapis dużą literą (Krakowiak, Poznaniak) wskazuje na ‘mieszkańca regionu (Krakowskiego, Poznańskiego).

Przy tworzeniu nazw miejscowości okolic Zielonej Góry zastosowanie będzie miał przyrostek -anin/-anka, dzięki któremu powstają następujące określenia:

Łężyca – łężyczanin, łężyczanka;

Krępa – krępianin, krępianka;

Zatonie – zatonianin, zatonianka;

Racula – raculanin, raculanka;

Świdnica – świdniczanin, świdniczanka;

Ochla – ochlanin, ochlanka.

Należy pamiętać, że nazwy mieszkańców miejscowości (bez względu na wielkość tej miejscowości) zapisujemy małą literą. Inaczej niż nazwy mieszkańców regionów, państw czy kontynentów: Ślązak/Ślązaczka ‘mieszkaniec/mieszkanka Śląska’, Polak/Polka ‘mieszkaniec/mieszkanka Polski’ czy Europejczyk/Europejka ‘mieszkaniec/mieszkanka Europy’.

Piotr Kładoczny

Historia czy historyja, teoria czy teoryja?

Uprzejmie proszę o wyjaśnienie, jak powinnam czytać dawne formy odmiany wyrazów, jakie spotykam w książkach XIX-wiecznych, np. z braku organizacyi, pięć kondygnacyj. Ze szkoły zapamiętałam wyjaśnienie, że różnica dotyczy tylko zapisu, ale wyrazy były odmieniane tak jak dzisiaj i powinnam czytać współcześnie, np. organizacji. Ale obecnie zwątpiłam w zalecenie, gdyż słyszałam aktora czytającego jakąś powieść, który wyraźnie wymawiał organizac – y – i, kondygnac – y -j.

 teoryja

Pisownia i wymowa wyrazów zapożyczonych na -yja, -ija zależna była kiedyś od akcentu, przy czym zmiany akcentu zostały zakończone przed końcem XVIII wieku, o czym świadczy na przykład pisownia w „Powrocie posła”  J.U. Niemcewicza, gdzie jest Anglia z Francją, a nie Anglija z Francyją. Wcześniej jednak akcent był nieustabilizowany, wobec czego można było (zależnie od wyczucia) stosować obie formy zapisu i oczywiście wymowy.

Zatem aktor czytający organizacyi, historyi ma prawo do takiej wymowy. Stanisław Jodłowski wyjaśnia to zjawisko właśnie na przykładzie wyrazu historia, który przeszedł trzy następujące etapy: historYja (akcent na 2. sylabie od końca), histOryja (akcent na 3. sylabie od końca) historia (nieakcentowana samogłoska Y zanikła). Nie ulega jednak wątpliwości, że w dopełniaczu typu  pięć  kondygnacji // kondygnacyj,  kilka teorii // teoryj mamy do czynienia z obocznymi formami fleksyjnymi, należy je zatem czytać zgodnie z pisownią.

Marian Bugajski

Zaszufladkowano do kategorii Wymowa

Waterpolo i futsal w Lubuskiem

Gorzowscy waterpoliści i mistrzostwa futsalu w Drezdenku – skąd się wzięły nazwy tych dyscyplin, o których piszą lokalne gazety?! Proszę o wyjaśnienie.

 waterpolo2

Waterpolo (wymowa: waterpolo lub łoterpolo) to międzynarodowe określenie na dyscyplinę sportową zwaną u nas piłką wodną. Jest to nazwa zapożyczona z języka angielskiego (water w ang. ‘woda’).

Futsal z kolei to inna nazwa halowej piłki nożnej. Nazwa ta pochodzi od portugalskiego futebol de salão i hiszpańskiego fútbol sala lub fútbol de salón i oznacza dokładnie ‘halowa piłka nożna’. Nie jest tajemnicą, że przejęte przez język portugalski i hiszpański słowo futbol wywodzi się z angielskiego i znaczy to samo, co piłka nożna.

Piotr Kładoczny

Byłem w ZUS-ie

Który zapis jest poprawny: Byłem w Zusie, ZUS-ie, Zuś-e?

Zgodnie z zasadami zawartymi w Nowym słowniku ortograficznym PWN z zasadami ortografii i interpunkcji pod red. E. Polańskiego literowce i głoskowce zapisujemy wielkimi literami, np. ZUS (Zakład Ubezpieczeń Społecznych). Jeśli skrótowiec się odmienia, to wówczas końcówkę fleksyjną zapisujemy małą literą i oddzielamy ją od tematu łącznikiem, np. GOPR-u, ZUS-u. Po spółgłoskach miękkich oznaczanych dwuznakami, np. si, ni skrótowce zapisujemy w następujący sposób: ZUS-ie, PAN-ie.

Urszula Majdańska-Wachowicz

Kłopotliwe procenty

Na początku roku zawsze mam problem z oddawaniem 1 %  podatku. Jak jest poprawnie: jednego procenta czy jednego procentu?

 logo_1procent2

Na to pytanie trzeba odpowiedzieć w sposób, którego internauci bardzo nie lubią – obie formy są poprawne. Można więc powiedzieć: „Prosimy o oddanie jednego procenta dochodów na działalność organizacji pożytku publicznego” lub  „Prosimy o oddanie jednego procentu dochodów na działalność organizacji pożytku publicznego”. Ta pierwsza forma dopełniacza jest bardziej zalecana i rozpowszechniona.

Dodać jednak należy, że jest to wyjątek. Bez liczebnika jeden wyraz ten przybiera w dopełniaczu formę procentu, np. „Ten typ piwa nie ma wysokiego procentu zawartości alkoholu”.

Jeszcze więcej problemów mamy z procentami w liczbie mnogiej, ponieważ – jak notuje Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN – w połączeniu z liczebnikami oznaczającymi całości w mianowniku, dopełniaczu i bierniku, a w połączeniu z liczebnikami ułamkowymi w każdym przypadku, występuje tylko bezkońcówkowa forma procent. Natomiast w celowniku, narzędniku i miejscowniku wyraz ten przybiera odpowiednie końcówki przypadków. Mówimy więc na przykład o dwóch, trzech, czterech, pięciu procentach, a nie procent. 

Biorąc pod uwagę to, że również odmiana liczebników przysparza współcześnie użytkownikom polszczyzny wielu kłopotów, poprawne zestawianie ich z trudnym w deklinowaniu rzeczownikiem procent to twardy orzech do zgryzienia. Przekonali się o tym niejednokrotnie choćby przedstawiciele Głównego Urzędu Statystycznego czy Państwowej Komisji Wyborczej oraz ich słuchacze…

Magdalena Steciąg

Zaszufladkowano do kategorii Odmiana

Barszcz wigilijny *ważony, czyli problem z homofonami

Pewien zielonogórski hotel zachęca do udziału w kolacji wigilijnej, kusząc takim oto menu:

Obraz1

Niestety, do ulotki reklamowej wkradł się błąd ortograficzny. Wziął się on stąd, że wyrazy warzyć/ważyć należą do tzw. homofonów, czyli słów, które mają tę samą wymowę, ale różną pisownię (podobnie np.: hartchart, morze może, kodkot). W polszczyźnie można zarówno warzyć, jak i ważyć. W pierwszym wypadku mowa o gotowaniu, przyrządzaniu potraw, w drugim zaś chodzi o szacowanie ciężaru za pomocą wagi. Autorom tekstu chodziło oczywiście o barszcz warzony.

Od czasownika warzyć powstało wiele wyrazów pochodnych. W dawnym języku polskim istniały słowa warza, warzyste ‘ugotowana potrawa’, warznik ‘garnek do gotowania’. Współcześnie do tej samej rodziny wyrazów należą: wywar (np. mięsny, ziołowy), warzelnia (piwa, soli, serów), warzonka (‘sól warzona, która powstaje przez odparowanie solanki’), warząchew (‘duża drewniana łyżka kuchenna’). Co ciekawe, w tym kręgu mieści się również warzywo. Etymologia wskazuje, że należy w nim widzieć roślinę, którą się warzy na potrawę, czyli po prostu gotuje. Podobne pochodzenie ma także rzeczownik przywara. Znaczenie ‘skaza, wada’ ukształtowało się na podstawie przenośnego użycia wyrazu, który pierwotnie oznaczał to, co przywarło do dna lub ścianek garnka podczas gotowania.

We współczesnej polszczyźnie ogólnej wyraz warzyć ma wyraźnie archaiczny odcień, co w zestawieniu z polecaną przez organizatorów zabawy tradycyjną kuchnią może mieć walor perswazyjny. Żeby jednak reklama była skuteczna, należy zważać na ortografię, inaczej można nieopatrznie nawarzyć piwa.

Magdalena Hawrysz

Na Boże Narodzenie garść porad…

bombka1

gwiazda betlejemska czy Gwiazda Betlejemska

Świętom Bożego Narodzenia towarzyszy określona symbolika. Z tym czasem związany jest zwyczaj kupowania kwiatu – gwiazdy betlejemskiej. Z kolei drogę do Betlejem wskazywała Gwiazda Betlejemska. Pisownia dużą bądź małą literą wynika z tego, czy chodzi o kwiat, czy obiekt astronomiczny.

Sylwester czy sylwester

„Wielki słownik ortograficzny” PWN wyjaśnia, że nazwy wszystkich obrzędów, zabaw, zwyczajów pisze się małą literą – andrzejki, mikołajki, walentynki. Pisownia wielką literą jest uzasadniona wtedy, gdy Sylwester jest synonimem wigilii Nowego Roku.

Trzej Królowie i Pasterze

Wymienione wyżej postacie występują w przedstawieniu bożonarodzeniowym zwanym jasełkami. Jest to forma sceniczna. Zgodnie z regułami ortograficznymi nazwy pospolite użyte w funkcji imion własnych postaci literackich (filmowych, teatralnych) należy pisać wielką literą. Dodatkowo taką formę zapisu mogą tłumaczyć względy grzecznościowe i uczuciowe. Pisownia Trzech Króli jest zgodna ze zwyczajem językowym.

z okazji Świąt Bożego Narodzenia czy z okazji świąt Bożego Narodzenia 

Zwyczajowo piszemy z okazji Świąt Bożego Narodzenia. Uroczysty i niecodzienny nastrój w czasie Bożego Narodzenia uzasadnia wybór formy Święta Bożego Narodzenia. W ten sposób akcentuje się także kontekst emocjonalny.

Motywację uczuciową związaną z pisownią wielką literą wyjaśniają reguły ortograficzne: „Użycie wielkiej litery ze względów uczuciowych i grzecznościowych jest indywidualną sprawą piszącego. Przepisy ortograficzne pozostawiają w tym wypadku dużą swobodę piszącemu, ponieważ użycie wielkiej litery jest wyrazem jego postawy uczuciowej (np. szacunku, miłości, przyjaźni) w stosunku do osób, do których pisze, lub w stosunku do tego, o czym pisze” („Wielki słownik ortograficzny”PWN).

życzenia z okazji Nowego Roku czy z okazji nowego  roku

Zwyczajowo przyjęło się pisać życzenia z okazji Nowego Roku. Wiadomo, że odnoszą się do całego nowego roku kalendarzowego, który rozpoczyna się świętem Nowego Roku.

Oprac. Monika Kaczor

Benia i inne zdrobnienia

Proszę o wskazanie, od jakiego imienia pochodzi zdrobnienie Benia.

To zdrobnienie może pochodzić od imion: Benedykta, Benita, Benigna, Bernadeta i pewnie jeszcze od kilku innych. Inwencja użytkowników języka w tworzeniu zdrobnień i spieszczeń jest bardzo duża, np.: Jadwiga, Jadzia, Jadziunia, Dziunia.

Marian Bugajski

zdrobnienia